صورت مورچه‏هاى خرد بيرون آورد و فرمود: به دوزخ اندر شويد كه از اين كار باكى ندارم، اين است معناى اصحاب يمين و اصحاب شمال كه در قرآن آمده.

آن گاه از هر دو فرقه ميثاق گرفت و فرمود:" أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏" بعضى به طوع و رغبت عهد كردند و بعضى به كراهت و بر وجه تقيه، در اينجا خداى تعالى و ملائكه گفتند كه ما شاهديم تا در روز قيامت نگوييد ما از اين امر غافل بوديم، و يا پدران ما قبل از ما مشرك شدند.

اين عده از اصحاب اضافه كردند كه احدى از فرزندان آدم نيست مگر اينكه مى‏داند كه خداى تعالى پروردگار او است، و اين گفته خدا است كه مى‏فرمايد:" وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً و براى او به رغبت و يا به كراهت تسليم شده است آنكه در آسمانها و زمين است" «1» و نيز مى‏فرمايد:" فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ پس براى خدا است حجت بالغه، و اگر مى‏خواست همه شما را هدايت مى‏كرد" «2» يعنى در روز اخذ ميثاق «3».

تواتر معنوى حديث ذر و اشاره به بعض طرق نقل آن در عامه و خاصه‏

مؤلف: حديث ذر به تفصيلى كه در اين روايت آمده به سند موقوف و سند موصول «4» از عده‏اى از اصحاب رسول خدا (ص) ابن عباس، عمر بن خطاب، عبد اللَّه بن عمر، سلمان، ابى هريره، ابى امامه، ابى سعيد خدرى، عبد اللَّه بن مسعود، عبد الرحمن بن قتاده، ابى الدرداء، انس، معاويه و ابى موسى اشعرى روايت شده است «5».

هم چنان كه از طرق شيعه از على بن ابى طالب، على بن الحسين، محمد بن على، جعفر بن محمد و حسن بن على العسكرى «6» (ع) و از طرف اهل سنت نيز از على بن الحسين، محمد بن على و جعفر بن محمد «7» به طريق كثيره‏اى روايت شده. پس بنا بر اين، مى‏توان در باره اين حديث ادعاى تواتر معنوى «8» كرد.

(1) سوره آل عمران آيه 83

(2) سوره انعام آيه 149

(3) الدر المنثور ج 3 ص 141

(4) سند موصول آن سندى است كه هم چنان اسامى راويان تا خود مروى عنه ذكر شود و روايت موقوف آن روايتى است كه از راوى آخرى نقل شود نه از شخص مروى عنه.

(5) تفسير الدر المنثور ج 3 ص

141- 145

(6) تفسير برهان ج 2 ص 46 مراجعه شود

(7) الدر المنثور ج 3 ص 145

(8) تواتر معنوى آن است كه معناى روايت بحد تواتر برسد، اگر چه الفاظ روايات در رساندن آن معنا مختلف باشد.