علاوه بر اين، داستانهايى كه در قرآن كريم از بنى اسرائيل حكايت شده عادلترين گواه است بر اينكه بسيارى از گردن‏كلفتان و مستكبرين بنى اسرائيل تا اواخر عمر موسى (ع) به وى ايمان نياوردند هر چند كه به ظاهر تسليم او شده و در همه دستوراتش اطاعتش مى‏كردند، چون دستوراتى كه آن جناب صادر مى‏كرد همه براى نجات بنى اسرائيل بود، از اقويا نيز مى‏خواست كه در اين راه بذل مساعى كنند، و اين چيزى نبوده كه اقويا از پذيرفتنش سر باز زنند براى اينكه آنچه موسى مى‏گفت به صلاح قوميت و حريت آنان و به نفع تك تك افراد آنان بود، پس نبايد اطاعتشان از اين دستورات را پاى ايمان به حساب آورد. آرى، اطاعت در اينگونه امور امرى است، و ايمان آوردن به خدا و بدانچه رسول خدا آورده امر ديگرى.

ضعيفان بنى اسرائيل با ترس و واهمه از فرعون و اطرافيان توانگر او به موسى (ع) گرويدند ‏

و بنا بر اين، معناى كلمه" و ملائهم" روبراه مى‏شود به اينكه ضمير را به ذريه برگردانيم، و كلام چنين معنا دهد كه كسى به موسى ايمان نياورد مگر ذريه‏اى از قوم موسى كه با ترس و لرز از فرعون و از اقوياى بنى اسرائيل ايمان آوردند، و در نتيجه كلام اين معنا را افاده كند كه: ضعفاى از بنى اسرائيل در ايمان آوردن هم از فرعون ترس داشتند و هم از اشراف قوم خود، زيرا چه بسا كه اشراف، آنان را از ايمان آوردن منع مى‏كردند، حال يا به خاطر اينكه خودشان ايمان نداشتند و يا به خاطر اينكه پيش فرعون تظاهر كنند كه ما هوادار توايم، و به اين وسيله او را دلخوش سازند تا او هم بر اينان تنگ نگيرد و يا حد اقل كمى از شدت آزار و اذيتشان بكاهد.

و اما اينكه بعضى «1» از مفسرين گفته‏اند كه:

ضمير، به فرعون برمى‏گردد، و دليل آورده‏اند كه فرعون يك نفر نبوده بلكه درباريانى داشته و به اين جهت ضمير جمع" هم" در اينجا به كار رفته، و يا گفته‏اند به ذريه برمى‏گردد، چون ملا ذريه‏اى از قبط بوده‏اند، تفسيرى است كه به هيچ وجه قابل قبول نيست، مخصوصا وجه اول «2»" ان يفتنهم" يعنى ذريه موسى در حالى كه ايمان مى‏آورند از آن ترس داشتند كه ملا و اشراف بنى اسرائيل آنان را عذاب دهند تا دوباره به كيش ايشان برگردند. و منظور از جمله" وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ" اينست كه اين ترس را داشتند، و ظرف هم چنين ظرفى بود كه فرعون تسمه از پشت همه كشيده بود و در ظلم و تفرعن از حد گذشته بود.

(1) تفسير الكبير، ج 17، ص 144- 145.

(2) براى اينكه هيچ عاقلى در عبارت" مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ" ضمير هم كه ضمير جمع است را به فرعون و در باريان او برنمى‏گرداند، وجه دوم هم از اين نظر بى اعتبار است كه معقول نيست ملا ذريه يعنى سران بنى اسرائيل از قبطيان باشند." مترجم"