اين جمله تتمه كلام گواهان است، دليل بر اين معنا آيه زير است كه مىفرمايد:
" فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ" «1».
و اين كلام گواهان كه خداى تعالى آن را حكايت كرده تثبيت دورى از رحمت خدا از ناحيه گواهان است براى ستمكاران و مسجل كردن عذاب است براى آنان، نه اينكه نظير لعنت و رحمت دنيايى، صرف نفرين و دعا و مانند لعنتى باشد كه در اين آيه آمده:" أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ" «2»، براى اينكه دنيا دار عمل است و قيامت روز جزاء، پس هر لعنت و رحمتى كه در قيامت باشد خارجيت آن است نه لفظ و آرزوى آن. لعنت در قيامت رساندن عذابى است به ايشان كه بر ايشان ذخيره شده، و رحمت در آن روز رساندن پاداش ذخيره شده است. پس اگر لاعنى در قيامت كسى را لعنت كند معنايش اين است كه او را از رحمت مخصوص به مؤمنين طرد نموده عذاب بعد را عليه او مسجل كند.
خداى تعالى سپس ظالمينى را كه مورد لعن گواهان بودند تفسير كرده به:
" الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ
- كسانى كه راه خدا را مىبندند و آن را كج و معوج جلوه مىدهند و به آخرت كافرند". پس ظالمان كسانى هستند كه اذعان و اعتقادى به روز حساب ندارند تا براى آن روز عمل كنند، قهرا هر چه مىكنند منحصرا براى دنيا مىكنند، و از راههاى زندگى هر راهى كه به منافع مادى آنها منتهى شود پيش مىگيرند و بس. و اين سنت اجتماعى آنان است، و در اين سنت هيچ اعتنايى نمىشود به اينكه خدا از بندگانش دين حق و كيش فطرت را خواسته. پس اين ستمكاران چه اينكه معتقد به صانعى باشند ولى دين فطرت را كه همان اسلام است رها كرده به سنت تحريف شده و منحرف كنندهاى گرويده باشند، و چه اينكه اصلا به صانعى معتقد نباشند و از آنهايى باشند كه مىگويند" جز اين زندگى دنيا زندگانى ديگرى نيست و ما را جز روزگار كسى نمىميراند" در هر حال ستمكار و مفترى بر خدا هستند و به خدا دروغ بستهاند- ما در تفسير سوره اعراف آيه 44 و 45 مطالبى در اين معانى آورديم.
از مطالبى كه تا اينجا در باره دو آيه مورد بحث خاطر نشان ساختيم دو نكته به خوبى روشن گرديد:
يكى اينكه كلمه" دين" در اصطلاح قرآن كريم عبارت است از سنتى اجتماعى كه در مجتمع عملى مىشود. دوم اينكه سنتهاى اجتماعى يا دين حق و فطرى مىباشد كه همان اسلام است و يا دين تحريف شده از دين حق، و راه كج و معوج از راه خدا.
(2) آنان را خدا و همه لعنت كنندگان لعنت مىكنند." سوره بقره، آيه 159"