و يا اعمالى مناسب خويش است از حد اقتضاء تجاوز نمىكند به اين معنا كه خلق و خوى هر كسى هيچ وقت او را مجبور به انجام كارهاى مناسب با خود نمىكند، و اثرش به آن حد نيست كه ترك آن كارها را محال سازد، و در نتيجه، عمل از اختيارى بودن بيرون شده و جبرى بشود خلاصه اينكه شخص عصبانى در عين اينكه عصبانى و دچار فوران خشم شده، باز هم مىتواند از انتقام صرفنظر كند، و شخص شكمباره باز نسبت به فعل و ترك عمل مناسب با خلقش اختيار دارد، و چنان نيست كه شخص شهوتران در آنچه كه به مقتضاى دعوت شهوتش مىكند مجبور باشد، هر چند كه ترك عمل مناسب با اخلاق و انجام خلاف آن دشوار و در پارهاى موارد در غايت دشوارى است.
كلام خداى تعالى اگر كاملا مورد دقت قرار گيرد اين معانى را تاييد مىكند، آرى اين خداى سبحان است كه مىفرمايد:" وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِداً" «1» كه اگر اين آيه را با آيات دال بر عموميت دعوتهاى دينى از قبيل آيه" لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ" «2» مجموعا مورد دقت قرار دهيم اين معنا را مىرساند كه بنيه انسانى و صفات درونى او در اعمالش اثر دارد اما تنها به نحو اقتضا نه به نحو عليت تامه، و اگر خواننده قدرى دقت كند مطلب روشن است.
و چگونه چنين نباشد و صفات درونى علت تامه اعمال بدنى باشد و حال آنكه خداى تعالى دين را امرى فطرى دانسته كه خلقت تبديل ناپذير انسان از آن خبر مىدهد هم چنان كه فرموده:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ" «3» و نيز فرموده:" ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ" «4».
و معنا ندارد كه هم فطرت آدمى او را به سوى دين حق و سنت معتدل دعوت كند، و خلقت او وى را به سوى شر و فساد و انحراف از اعتدال بخواند آن هم به نحو عليت تامه كه قابل تخلف نباشد.
(1) و زمين پاك و پاكيزه بيرون مىآيد زراعت او به فرمان پروردگار آن خوب و با نفع و آن زمين كه ناپاك است بيرون نمىآيد نبات آن مگر در حالتى كه اندك و بى نفع است. سوره اعراف، آيه 58. (2) تا شما را و هر كه دعوتم به گوشش بخورد انذار كنم. سوره انعام، آيه 19. (3) پس راست گردان روى خود را براى دين در حالى كه مايل باشى از همه اديان باطل به دين حق ملازم باش ملت اسلام را آن ملت اسلامى كه آفريد خداى تعالى مردم را بر آن ملت هيچ تغييرى نيست مر خلق خداى تعالى را اين فطرت دين مستقيم است. سوره روم، آيه 30. (4) آن گاه راه دين را براى همه هموار كرد. سوره عبس، آيه 20.