و اين صفت، صفت عباد رحمان در روز است كه در ميان مردمند و اما صفت آنان در شب همان است كه آيه بعدى بيان نموده مىفرمايد:
" وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً" كلمه" بيتوته" به معناى ادراك شب است- چه بخوابد يا نخوابد- و كلمه" لربهم" متعلق است به كلمه" سجدا" و دو كلمه" سجد" و" قيام" جمع ساجد و قائم است و مراد از اين بيتوته در شب در حال سجده و حال ايستاده اين است كه: شب را به عبادت خدا به آخر مىرسانند، كه يكى از مصاديق عبادتشان همان نماز است كه هم افتادن به خاك جزء آن است و هم به پا ايستادن.
و معناى آيه اين است كه: بندگان رحمان كسانى هستند كه شب را درك مىكنند در حالى كه براى پروردگار خود سجده كنندگان و يا به پا ايستادگانند- يعنى پشت سر هم سجده مىكنند و برمىخيزند-، ممكن هم هست كه مراد تهجد به نوافل شب باشد.
" وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً" كلمه" غرام" به معناى شدت و مصيبتى است كه دست از سر آدمى بر ندارد و همواره ملازم او باشد. بقيه الفاظ آيه روشن است.
" إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً" ضمير در صدر آيه به كلمه" جهنم" بر مىگردد و دو كلمه" مستقر" و" مقام" دو اسم مكان از استقرار و اقامت هستند. و بقيه الفاظ آيه روشن است.
" وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً" كلمه" انفاق" به معناى بذل مال و صرف آن در رفع حوايج خويشتن و يا ديگران است و كلمه" اسراف" به معناى بيرون شدن از حد است، اما بيرون شدن از حد اعتدال به طرف زياده روى و در خصوص مساله انفاق، زياده روى و تجاوز از حدى است كه رعايت آن حد سزاوار و پسنديده است، در مقابل" قتر"- به فتح قاف و سكون تاء- كه به معناى كمتر انفاق كردن است «1»، چنانچه راغب گفته، و كلمه" قتر إقتار و تقتير" هر سه به يك معنا است.
كلمه" قوام"- به فتح قاف- به معناى حد وسط و معتدل است و همين كلمه به كسره قاف به معناى مايه قوام هر چيز است و جمله" بين ذلك" متعلق است به قوام، و معنايش اين است كه: بندگان رحمان انفاق مىكنند و انفاقشان همواره در حد وسط و ميان اسراف و إقتار
(1) مفردات راغب، ماده" قتر".