صفحه‌ى 14
در جمله" إِنْ كادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْ لا ..." كلمه" ان" مخففه از مثقله است، يعنى همانا نزديك بود كه وى پرده از راز برداشته و سر موسى را فاش سازد. و معناى اينكه فرمود:
" لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ" اين است كه: ما قلب او را تقويت كرديم تا از كسانى باشد كه وثوق و اطمينان به خداى تعالى دارند، وثوق به اينكه خدا فرزندش را حفظ مىكند، و در نتيجه صبر كند و براى او جزع نكند و در نتيجه سر او فاش نگردد.
و مجموع اين جملات يعنى" إِنْ كادَتْ لَتُبْدِي بِهِ" تا آخر آيه، در مقام بيان جمله" وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى فارِغاً" مىباشد، و حاصل معناى آيه چنين است كه: قلب مادر موسى به سبب وحى، از ترس و اندوهى كه باعث مىشد سر فرزندش فاش گردد خالى شد، آرى، اگر ما قلب او را به وسيله وحى تثبيت نمىكرديم و وثوق به محافظت خداوند از موسى پيدا نمىكرد، نزديك بود كه سرگذشت فرزندش را با جزع و فزع اظهار نمايد.
و از آنچه گذشت روشن مىگردد اينكه: بعضى از مفسرين در تفسير جملههاى آيه مطالبى غير اين را آوردهاند، همه ضعيف است، مثل آن مفسرى «1» كه در جمله:" وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى فارِغاً" گفته:" يعنى قلب مادر موسى وقتى كه شنيد پسرش به دام فرعون افتاده، از شدت ترس و حيرت، خالى از عقل شد". يا آن مفسر «2» ديگر كه گفته:" قلب مادر موسى از آن وحيى كه بدو شد فارغ گشت و از ياد آن خالى شد و آن را فراموش كرد". و يا آن مفسر «3» ديگر كه گفته:" يعنى قلب مادر موسى از هر چيزى غير از ياد موسى خالى گشت، و خلاصه دلش براى موسى فارغ شد"، زيرا هيچ يك از اين نظرات از سياق آيه استفاده نمىشود.
نظير اين اقوال در ضعف، قول ديگر «4» آنان است كه گفتهاند: جواب كلمه" لو لا" حذف شده، و تقدير كلام اين است كه:" لو لا ان ربطنا على قلبها لابدته و اظهرته" «5»، و وجه اين تقدير- آن طور كه گفته شده- اين است كه: كلمه" لو لا" شبيه به ادوات شرط است كه به همين جهت بايد صدر جمله قرار گيرد، يعنى جوابش از خودش جلوتر نيفتد، اين نكته، مفسرين نامبرده را وادار كرده كه جواب اين كلمه را در تقدير بگيرند، تا جلوتر از آن نباشد. و ما در اين مطلب در ذيل آيه" وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ" «6» مناقشه كرديم- به آنجا مراجعه كنيد.
(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 20، ص 49. (4) مجمع البيان، ج 7، ص 242. (5) اگر ما قلب او را محكم نمىكرديم هر آينه آن را فاش و ظاهر مىكرد. (6) سوره يوسف، آيه 24.