صفحه‌ى 249
انسانى تمام عيار شديد، و به روى زمين منتشر گشتيد، با اينكه انتظار مىرود از زمين مرده مردهاى ديگر پديد آيد، نه موجودى جاندار، ليكن ناگهان و يك دفعه موجودى زنده و با شعور و عقل گشته، و براى تدبير امر زندگى خود در روى زمين به جنب و جوش درآمديد، پس جمله" ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ" در معناى همان جمله" ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ" «1» مىباشد.
پس خلقت انسان يعنى جمع كردن اجزاء و مواد زمينى، و آنها را بهم تركيب كردن، آيتى و همه آن را انسانى داراى حيات و شعور عقلى ساختن، آيتى و يا آياتى ديگر است كه بر وجود صانعى زنده و عليم دلالت مىكند، صانعى كه امور را تدبير مىكند، و اين نظام عجيب را به وجود مىآورد.
با اين معنايى كه براى آيه شد، روشن گرديد كه كلمه" ثم" براى افاده بعديت و تاخير رتبى است، و جمله عطف است بر جمله" خلقكم" نه بر جمله" أن خلقكم".
" وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها ..."
راغب گفته:" كلمه" زوج" به هر يك از نر و ماده حيوانات در صورتى كه جفت هم شده باشند اطلاق مىشود، هم چنان كه به هر يك از دو قرين چه حيوان و چه غير حيوان نيز زوج گفته مىشود، خداى تعالى فرموده:" فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى- خدا از آن دو زوج قرار داد، يكى نر و يكى ماده" و نيز فرمود: به آدم گفتيم كه تو و زوجت در بهشت منزل كنيد، و اگر به ماده از حيوانات و مخصوصا انسان زوجه مىگويند، لغت نازيبا و غير فصيح است، كه جمعش زوجات مىآيد،- تا آنجا كه گفته- و جمع زوج ازواج مىآيد" «2».
پس اينكه فرمود:" أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها"، معنايش اين است كه براى شما و يا براى اينكه به شما نفع برساند از جنس خودتان زوج آفريد.
آرى هر يك از مرد و زن دستگاه تناسلى دارند كه با دستگاه تناسلى ديگرى كامل مىگردد و از مجموع آن دو توالد و تناسل صورت مىگيرد، پس هر يك از آن دو فى نفسه ناقص، و محتاج به طرف ديگر است، و از مجموع آن دو، واحدى تام و تمام درست مىشود، و به خاطر همين نقص و احتياج است كه هر يك به سوى ديگرى حركت مىكند، و چون بدان رسيد آرام مىشود، چون هر ناقصى مشتاق به كمال است، و هر محتاجى مايل به زوال حاجت و فقر خويش است، و اين حالت همان شهوتى است كه در هر يك از اين دو طرف به وديعت نهاده شده.
(1) سپس او را موجودى ديگر آفريديم. سوره مؤمنون، آيه 14. (2) مفردات راغب، ماده" زوج".