صفحه‌ى 398
معراج موسى را ديدار كرد، پس در نتيجه اگر سوره مورد بحث، بعد از معراج نازل شده باشد، آيه شريفه يادآورى خاطرات شب معراج است، و اگر قبل از شب معراج نازل شده باشد وعدهاى از خدا به آن جناب است كه به زودى موسى را خواهى ديد.
بعضى «1» ديگر گفتهاند: ضمير به موسى برمىگردد، ولى معناى آيه اين است كه شك مكن در اينكه روز قيامت موسى را مىبينى.
بعضى «2» ديگر گفتهاند: ضمير به كتاب برمىگردد، و تقدير كلام" فلا تكن فى مرية من لقاء موسى الكتاب" است يعنى شك مكن در اينكه موسى كتاب را خواهد ديد، بعضى «3» ديگر تقدير را" من لقائك الكتاب" و يا" من لقاء الكتاب اياك" گرفتهاند، كه بنا به تقدير اول معنا چنين مىشود: شك مكن از اينكه كتاب را خواهى ديد، و بنا به تقدير دوم: در شك مباش از اينكه كتاب تو را خواهد ديد.
بعضى «4» ديگر گفتهاند: ضمير به آزار و شكنجهاى برمىگردد كه موسى از دست قومش ديد، و معناى آيه اين است كه: تو در شك مباش از ديدن اذيت، همانطور كه موسى آن را از قومش بديد، ليكن خواننده عزيز توجه دارد كه طبع و سليقه سالم هيچ يك از اين وجوه را نمىپذيرد، علاوه بر اين، اين وجوه نمىتواند اتصال آيه را به ما قبلش حفظ كند.
اما آنچه به نظر ما مىرسد- و خدا داناتر است- اين است كه مىگوييم ممكن است ضمير" لقائه" به خداى تعالى برگردد، و مراد از لقاى خدا مساله بعث و قيامت باشد، به اين عنايت كه روز بعث روزى است كه همه در برابر خدا قرار مىگيرند، در حالى كه- بطورى كه گذشت- حجابى بين آنان و بين پروردگارشان نيست. شاهد و مؤيد اين معنايى كه ما براى لقاء كرديم، اين است كه قبلا هم در جمله" بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ" گفتگو از لقاى پروردگارشان به ميان آورده، و سپس در جمله" ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ"، نيز از سرافكندگى كفار در برابر پروردگارشان كه آن نيز در معناى لقاء است سخن گفت.
در نتيجه معناى آيه شريفه اين مىشود كه: ما به موسى هم كتاب داديم همانطور كه به تو داديم، پس تو در باره مساله بعث كه قرآن از آن سخن مىگويد در شك مباش كه اين شك مستلزم شك در قرآن است.
و اين تاييد حقانيت قرآن به وسيله نزول تورات، تنها در اين آيه نيامده، بلكه در چند جا
(1) تفسير فخر رازى، ج 25، ص 186. (2 و 3 و 4) كشاف، ج 3، ص 516.