مگر پرواز مرغان بر بالاى سر خود را نديدند كه چگونه پر و بال خود را باز و بسته مىكنند و جز رحمان كسى آنها را در فضا نگه نمىدارد. آرى او به هر چيزى بينا است (19).
آيا چه كسى است آن كسى كه شما او را به جاى رحمان ياور و لشكر خود مىپنداريد تا شما را يارى كند؟ نه، كافران هيچ يك از آنچه گفتيم ندارند تنها سرمايه آنان غرور است و بس (20).
و يا كسى را كه خدا مىدانيد اگر اللَّه به شما رزق ندهد او مىدهد؟ نه، هرگز، بلكه اين كفار با روشن شدن حق از آن دورى مىكنند و در گريز از آن لجاجت مىورزند (21).
پس آيا كسى كه با صورت روى زمين مىخزد هدايت يافتهتر است و يا آن كس كه استوار و راست قامت در صراط مستقيم گام برمىدارد؟ (22).
در اين آيات پشت سر هم، نشانههاى تدبير الهى را ذكر مىكند، تدبيرى كه ربوبيت آن جناب را اثبات مىنمايد، و اين نشانهها را با انذار و تخويف ذكر نموده، مىفرمايد:
" هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا"، دنبالش مىفرمايد:
" أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ"، كه بعد از انذار در آيه" الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ" و آيه" الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ ..." و آيه" وَ لَقَدْ زَيَّنَّا ..." قرار گرفته.
" هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ" كلمه" ذلول" در مركبها به معناى مركب رام و راهوار است، مركبى كه به آسانى مىتوان سوارش شد، و اضطراب و چموشى ندارد. و كلمه" مناكب" جمع منكب است، كه نام محل برخورد استخوان بازو با شانه است، و اگر نقاط مختلف زمين را منكبها خوانده، استعاره است.
راغب «1» مىگويد استعاره آوردن منكب براى زمين، مثل استعاره آوردن" ظهر- پشت" براى زمين در آيه 45 سوره فاطر است:
" ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ- هيچ جنبندهاى بر پشت زمين زنده و باقى نمىگذاشت". و اگر زمين را- چون اسبى- رام خواند، و قطعات آن را" پشت"، (گرده) و منكب (شانه) ناميد، به اين اعتبار بود كه زمين براى انواع تصرفات انسان رام است، نه چموشى- زلزله- دارد، و نه از تصرفات بشر امتناع مىورزد. مفسرين ديگر در توجيه ذلول بودن و منكب داشتن زمين توجيهات مختلفى دارند كه تمام آنها به همين توجيه ما برمىگردد.
(1) مفردات راغب، ماده" نكب".