مراد از مفاهيم عام اخلاقى آن دسته از فضايل يا رذايل اخلاقى اند كه به صورت صفت و ملكه اى نفسانى بوده و اختصاصى به حوزه خاصى از حوزه هاى زندگى انسان ندارد، بلكه بر همه حوزه ها تأثيرگذار است. اين قبيل مفاهيم اخلاقى خود در دو گروه جاى مى گيرند: برخى از آنها نقش هدايت گرى را در سير معنوى و اخلاقى انسان بازى مى كنند و گروهى ديگر صفت نفسانى عمل كننده اند كه در سايه صفت هدايت گر تحقق مى يابند و آثار خاصى را نيز در حوزه رفتار در پى دارند. به اين ترتيب ساختار كلان اخلاق اسلامى را در ناحيه توصيف انسان الهى و خداپسند به شكل زير مى توان ترسيم نمود:
اختار كلى مفاهيم و حوزه هاى اخلاقى
مقام خليفة الهى
(قرب الهى)
حوزه هاى رفتارى
صفات نفسانى
عمل كننده
صفت نفسانى هدايت گر
همان طور كه گفته شد، اين قبيل صفات نفسانى، روشنگر راه قواى تأثيرگذار در انسان هستند. اصلى ترين مفاهيمى كه به صورت يك صفت نفسانى نيكو و ارزشمند مطرح اند، مفاهيم يقين و ايمان اند كه يقين در خدمت ايمان عمل مى كند. البته مفاهيم منفى و صفات ناپسندى نيز وجود دارد كه در شمار همين صفات نفسانى جاى مى گيرند، ولى چون در اين نوشتار، فضايل محور مباحث است، از رذايل به عنوان موانع يا آفات و پس از شرح فضايل گفتوگو خواهد شد.
در ساختار اخلاق اسلامى، ايمان به عنوان عالى ترين صفت نفسانى هدايت گر مورد تأكيد فراوان واقع شده و به همين دليل تحصيل مبادى و مقدمات آن همانند علم و يقين نيز به شدت مورد ترغيب و تشويق قرار گرفته است و ابزارها و راه هايى كه مى تواند آدمى را به اين صفات نفسانى ارزشمند برساند، همانند تفكّر و خواطر والهامات پسنديده، جايگاه ويژه اى در نظام اخلاقى اسلام دارند. در مقابل صفات نفسانى معارض و مانع پيدايش ايمان در آدمى، از قبيل «جهل» اعم از بسيط و مركب، «شك و حيرت»، «جُربزه» و «خاطرات نفسانى نكوهيده» و «وسوسه هاى شيطانى» همواره مورد مذمّت و نهى واقع شده اند.
در باب حقيقت ايمان و شرايط آن از ديرباز گفتوگوهاى دامنه دارى در ميان پيروان مكاتب الهى ـ بهويژه متكلمان مسلمان ـ صورت گرفته است.(1) در قرآن كريم و روايات كه دو منبع اصلى اخلاق اسلامى اند، در بيان اهميت و جايگاه ايمان گفته هاى فراوانى وجود دارد كه خلاصه اى از آن در زير مى آيد.
1. ر.ك: جوادى، محسن: نظريه ايمان در عرصه كلام و قرآن، ص 19 ـ 180.