همانطور كه ذكر شد عده زيادى از دانشمندان و فضلا به شرح نهج البلاغه پرداخته اند كه سيد هبه الله شهرستانى در كتاب خويش موسوم به "ما هو نهج البلاغه" آن شروح را تا زمان خويش اعم از مبسوط و مختصر، متجاوز از پنجاه شرح دانسته است.
يكى از عظيم ترين و غنى ترين شروح نهج البلاغه از نظر اشتمال بر معارف گوناگون شرح "عزالدين عبدالحميدبن ابى الحديد مداينى" است كه آن را به توصيه "مويدالدين ابى طالب محمد بن احمد بن علقمى" وزير "المستعصم بالله" آخرين خليفه ى عباسى نگاشته است.
وى در آغاز كتاب خود مى گويد: تنها يك نفر قبل از او به شرح نهج البلاغه مبادرت كرده است كه او "سعيد بن هبه الله بن الحسن" فقيه معروف به "راوندى" است.
"ابن ابى الحديد" فقيهى اصولى بود و در اين زمينه تاليفات مشهورى داشت. متكلمى زبردست، اديبى نقاد و آشنا به فنون كلام و محسنات و معايب آن بود و كتاب او به نام "الفلك الدائر على المثل السائر" دليلى بر تعمق و احاطه ى او در نقد شعر و فنون بيان است. پاره اى تاليفات او عبارتست از:الاعتبار على كتاب الذريعه فى اصول الشريعه، انتقاد المستصفى از غزالى، شرح محصل امام فخر رازى، حواشى بر كتاب مفصل در نحو، العبقرى الحسان، القصائد السبع العلويات، المستنصريات، و ديوان شعر و... [ مقدمه محمد ابوالفضل ابراهيم بر شرح ابن ابى الحديد. ] "ابن ابى الحديد" متوفى به سال 655 يا 656 هجرى قمرى شرح خود بر نهج البلاغه را در مدت 4 سال تاليف نمود. اين شرح كه در 20 مجلد به چاپ رسيده، تاكنون بارها تجديد چاپ و منتشر گرديده و يكى از جامع ترين شروح نهج البلاغه محسوب مى گردد. شرح اين دانشمند عالى مقام سنى سرشار از مطالب تاريخى و نكات قرآن و موضوعاتى است كه بعضى منحصر به فرد است و بايد فقط از آن كتاب گرفت.
از آنجا كه وى در جاى جاى شرح خويش حقايقى را درباره ى شيعه يعنى پيروان اهل بيت عصمت و طهارت و درباره ى برترى "اميرالمومنين" "ع" بر خلفاى سه گانه ى قبلى بازگو كرده است، اغلب دانشمندان اهل تسنن او را رمى به تشيع نموده و متاسفانه خود را از اين گنج شايگان يعنى، گفتار اميرالمومنين و مطالب ارزنده "ابن ابى الحديد" محروم ساخته اند. [ مقاله على دوانى در يادنامه كنگره هزاره ى نهج البلاغه ص 233. ]
شرح "ابن ابى الحديد" عمدتا شرحى تاريخى و كلامى است! اما گهگاه به مناسبت مصداقى زيبا و شايان توجه از يكى از مسايل علم بيان يا بديع بابى تحت آن عنوان گشوده و به ذكر مثالهاى متعددى از قرآن و حديث شعر و كتب ادبى مى پردازد كه چيزى خارج از چهارچوب نهج البلاغه است.