اين جذب و دفع در حيوانات به صورت «شهوت» و «غضب» نمود مي‏كند، ليكن در انسان رقيق‏تر از اين، به صورت «محبت» و «عداوت» جلوه‏گر مي‏شود و گاه از اين مقدار بالاتر آمده رقيق‏تر مي‏گردد و به صورت «ارادت» و «كراهت» ظهور مي‏كند و اگر بسيار رقيق و لطيف شد، به صورت «تولّي» و «تبرّي» ظاهر مي‏شود كه از ويژگي‏هاي خواص اولياي حق و مؤمنان الهي است.

انسان مؤمن به محبت و عداوتي كه در وجود خود دارد، روح مي‏بخشد و آن را به مرحله تولّي و تبرّي صعود مي‏دهد. حلاوت باطني محبت را به آن مي‏چشاند تا محبت زنده‏اي باشد، وگرنه بسياري از مردم از محبت و عداوت برخوردار هستند، ولي اين دو در وجودشان لطيف و رقيق نشده است.

تولّي خدا

از آن‏جا كه انسان موجودي ابدي است و بدون گرايش و محبّت نمي‏تواند زندگي كند، پس بايد موجودي دائمي و زوال‏ناپذير موجود باشد كه به وي دل بسته و تنها به او محبّت داشته باشد. بديهي است كه مادّه و مادّي نمي‏تواند دائم و دائمي باشد.

قرآن كريم تأثير محبّت‏هاي باطل و محبّت‏هاي حقّ را بيان مي‏كند. آن‏ها كه محبوب دايمي انتخاب كردند، از محبّت‏شان بهره‏مند گشته و آن‏ها كه به محبوب فاني دل بسته‏اند، نه تنها از محبّت طرفي نبستند، بلكه زيان ديده‏اند و متضرّر شدند.

در سوره فرقان چنين مي‏فرمايد: (يوم يعضُّ الظّالِمُ علي يَديهِ)[1]؛ روز قيامت روزي است كه ظالم هر دو دستش را گاز مي‏گيرد. «عَضّ به معناي گاز گرفتن است» و اين حالت انسان نادم است كه در شدّت پشيماني به سر مي‏برد. او مي‏گويد، چرا من با فلان شخص رفاقت كردم تا عمري به بطالت سپري شود؟

[1] ـ سوره فرقان، آيه 27.