همان‏گونه كه گذشت، دنيادار تكليف و سراسر آن اعم از گوارا و ناگوارا، آزمون است. استجابت دعا و بهره‏مندي از خير و بركت آن نيز كه مسؤوليت‏آور است، آزمون اِلهي است. بر همين اساس، خداي سبحان در كنار بيان تأثير استقامت، دعا و استسقا در نزول باران، امتحان را مطرح مي‏كند:

(وأنْ لواستقاموا علي الطريقة لأسقيناهم ماءً غدقاً * لنفتنهم فيه... )[1].

بنابراين، هيچ كس، حتي كسي كه به مقام استجابت دعا رسيده است، تا زماني كه در دنيا و نشأه تكليف است، از امتحان اِلهي بيرون نيست. از اين‏رو، در كنار ذكر نزول بركات، بر اهل تقوا نيز مسؤوليت مطرح است؛ (ولو أنّ أهل القري امنوا واتّقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء والأرض ولكن كذّبوا فأخذناهم بما كانوا يكسبون)[2]. متنعم شدن پرهيزكاران هرگز بدون مسؤوليت‏پذيري آنان نيست و مسؤوليت در برابر نعمت گواه امتحان بودن آن است.

امتحان با خير و شر

خداي سبحان، برخي را با رفاه و بعضي را با رنج مي‏آزمايد، چنان‏كه مي‏فرمايد: ما انسان‏ها را با خوشي و ناخوشي مي‏آزماييم؛ (...وبلوناهم بالحسنات والسيئات لعلّهم يرجعون)[3].

هم چنين مي‏فرمايد: ما شما را به شر و خير مي‏آزماييم؛ (...ونبلوكم بالشرّ والخير فتنة... )[4].

راز تقديم ذكر شرّ بر خير در اين آيه آن است كه براي بيشتر افراد امتحان در حال رنج مهم‏تر از امتحان در حال نشاط است، حال آن كه امتحان در حال نشاط اگر قوي‏تر و سنگين‏تر نباشد، به يقين كمتر نيست، زيرا شكرگزاري سخت‏تر از صبر است.

[1] ـ سوره جن، آيات 17ـ16.

[2] ـ سوره اعراف، آيه 96.

[3] ـ سوره اعراف، آيه 168.

[4] ـ سوره انبياء، آيه 35.