ادوار فقه و كيفيت بيان آن
تأليف: محمد إبراهيم جناتى شاهرودى
فهرست مطالب
ادوار فقه و كيفيت بيان آن
مقدمه
گفتار مؤلف
معناى واژههاى فقه و فقيه
قدمت اين كلمات
فقه اسلامى از قوانين رومى تأثير نيافته
دليل نخست
دليل دوم
آغاز پيدايش عنوان فقه
هدف از علم فقه
شموليت فقه اسلامى
تكامل علم فقه
الف - پيشرفت زمان
ب - پيشرفت مرحلهاى فقه در ادوار گذشته
ج - محيطهاى علمى
د - قابليتهاى فردى فقهاء
كتابى در زمينه ادوار فقه نگاشته نشده است
خاتمه
نقد و پاسخ توضيحى انتقادى بر بعضى از مطالب مقدمه اين كتاب
پاسخ به«نقد سيرى در ادوار فقه»
بخش اول ادوار فقه و كيفيت بيان آن
الف - ادوار فقه
مرحله تشريع
كيفيت پيدايش فقه در اين مرحله
خاستگاه فقه و تشريع در اين دوره
مكان و زمان وحى
چگونگى دعوت پيامبر
تدوين فقه و شريعت
وضعيت كلمه فقه و فقيه در مرحله تشريع
نشر و گسترش فقه
2 - مرحله تبيين و تدوين
امتيازات فقه شيعه
اختلاف در تدوين فقه و حديث
تدوين كتاب توسط امام على (عليه السلام)
قرآن كريم
مصحف فاطمه(س)
كتاب صحيفه
تدوين كتاب در ميان اصحاب على (عليه السلام)
مرحله دسته بندى و تبويب
شخصيتهاى علمى دوره سوم
كتابهاى حديث در دوره سوم
مرحله گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد
ركود نسبى بحث فقهى در اين مرحله
علت ركود نسبى فقه پس از شيخ طوسى
دوره استدلال
مقايسه بين كتاب«سرائر» و«مبسوط»
مرحله گسترش استدلال و تنقيح
شخصيتهاى علمى اين دوره
كتابهاى حديثى اين دوره
مرحله رشد و تكامل فقه
رجال علمى اين دوره
مرحله تدقيق در ابحاث فقهى
ويژگيهاى كتاب«مكاسب»
رجال عصر شيخ انصارى
دوره تلخيص مباحث فقهى
تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت
1 - پيدايش مكاتب گوناگون در دوران عباسيان
2 - تصانيف گوناگون پيرامون علم فقه
فقهاى مشهور در مذهب حنفى
رسالههاى فتوائى در مذهب حنفى
فقهاى مشهور در مذهب مالكى
فقهاى معروف در مذهب شافعى
رسالههاى فتوائى در مذهب شافعى
فقهاى معروف در مذهب حنبلى
فقهاى معروف در مذهب ظاهرى
3 - پيدايش مجموعههاى بزرگ در علم حديث
صحيح بخارى
بخارى در مجلس امتحان
اجتهاد محمد بن اسماعيل بخارى
سخنان گروهى از بزرگان اهل سنت در باره بخارى
نگاهى به ويژگيهاى صحيح بخارى
دو بينش متمايز پيرامون صحيح بخارى
مبالغه و افراط در تعريف صحيح بخارى
دفاع مصلحان از صحيح بخارى
صحيح بخارى و مؤلفش از ديدگاه ذهلى
صحيح بخارى از نظر ابن حجر
صحيح بخارى از نظر قاضى ابو بكر باقلانى
صحيح بخارى از نظر ابن همام
صحيح بخارى از نظر محمد عبده
صحيح بخارى از نظر علامه احمد امين مصرى
صحيح بخارى از نظر مسلمه
صحيح بخارى از نظر شيعه
برخى انتقادها به صحيح بخارى
صحيح بخارى و فضائل على (عليه السلام)
صحيح مسلم
دو بينش مختلف در باره صحيح مسلم
دلايل رجحان صحيح مسلم بر صحيح بخارى
بينش دوم پيرامون صحيح مسلم
صحيح مسلم از نظر شيعه
انتقادهايى به صحيح مسلم
صحيح مسلم و فضايل امام على (عليه السلام)
سنن ابن ماجه
برخى نظريات پيرامون سنن ابن ماجه
سنن ابى داود
نگاهى به سنن ابى داود
نقل چند انتقاد بر سنن ابى داود
سنن ترمذى
نگاهى به ويژگيهاى سنن ترمذى
نقدهايى بر اين كتاب
سنن نسائى
انتقادهايى به سنن نسائى
گرايش نسائى به مذهب شيعه
سبب تأليف خصائص
جايگاه«خصائص» در نزد بزرگان
وفات نسائى
علت اقدام به تدوين صحاح سته
مقايسه صحاح سته با كتب اربعه
جامعيت صحاح سته
احاديث اهل سنت در مقايسه با احاديث شيعه
شروح، تعليقات و پاورقيهاى صحاح سته
شروح صحيح مسلم و سنن
4 - تأليف كتبى به عنوان تفسير قرآن
نخستين كسى كه فقه القرآن نوشت
رشد علمى در عصر عباسيان
آغاز ايستايى فقه اجتهادى اهل سنت
آثار اسفبار ركود فقهى اهل سنت
فتاواى بىمدرك
پيوند فقه با واقعيتهاى زندگى انسان
نفوذ قوانين غير اسلامى در دولت عثمانى
قانون مدنى كشور
كتابهاى مجله احكام عدليه
ماخذ مجله احكام عدليه
مقايسه مجله احكام عدليه با قوانين اروپا
گرايش به قوانين غير اسلامى
قيام مصلحان و انديشمندان عليه ركود
جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى
نظريه برخى از اصوليين
نمونههاى از موارد جريان اجتهاد فقهى
نمونههايى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه مذاهب اسلامى
نمونه أول
قسمت اول طهارت ذاتى مطلق انسان
تذكر چند مطلب
طهارت ذاتى اهل كتاب
تعيين مصاديق كافر كتابى
واژه مجوس در كتاب خدا
واژه مجوس در احاديث
آراء فقهاء مذاهب اسلامى در باره اهل كتاب
فقهاء امامى معتقد به طهارت ذاتى اهل كتاب
بخش اول: بيان ادله قائلان به عدم طهارت ذاتى اهل كتاب
اجماع
كتاب
نقد استدلال به آيه مذكور
اطلاق واژه مشرك بر اهل كتاب
بيان كلام راوندى
نقد كلام امام فخر رازى
دليل دوم بر عدم طهارت ذاتى اهل كتاب
نقد استدلال
نتيجه استدلالها و نقدها
بخش دوم: بيان ادله قائلان به طهارت ذاتى اهل كتاب
روايات دال بر طهارت ذاتى اهل كتاب
بخش سوم: بيان مقتضاى جمع بين اخبار و نتيجه بحث
جمع حكمى بين اخبار
بخش چهارم: طرح اشكالات به تئورى طهارت ذاتى اهل كتاب
كلام شيخ اعظم انصارى در زمينه بحث
نقد كلام شيخ انصارى
تثبيت نظريه طهارت ذاتى
تتميم بحث
قسمت دوم طهارت ذاتى مشركان
تئورى طهارت ذاتى مشركان
1 - مشرك در اصطلاح قرآن
انگيزه عرب در آلودگى به شرك و پرستش بتها
2 - آنان كه مشرك ناميده شدهاند
طهارت ذاتى مشركان از نظر فقهاى مذاهب اسلامى
قائلان به طهارت ذاتى مشركان در اهل سنت
نظريه فقهاى شيعه
ادله قائلان به عدم طهارت ذاتى مشركان
حمل واژه نجس بر معناى لغوى يا شرعى
دلايل حمل، بر معناى اصطلاحى شرعى
بيان يك نكته
تمايز يهود از مشركان
تمايز نصارى از مشركان
تمايز مجوس از مشركان
قسمت سوم طهارت ذاتى ملحدان
نظريه فقهاى اهل سنت در باره ملحدان
نظريه فقهاى اماميه
ادله عدم طهارت ذاتى ملحدان
كوتاه سخن
نمونه دوم احكام اعضاى وضوء
الف - وجوب شستن صورت
ب - كيفيت شستن صورت
ج - شستن دستها در وضوء
د - مسح سر در وضو
كلام احمد فيومى
كلام علامه طريحى
هـ - مسح گوشها در وضوء
و - نوع طهارت پاها
ز - مسح صورت در تيمم
ح - مسح دستها در تيمم
ط - تيمم بر صعيد
ى - زدن كف دستها بر زمين
بخش دوم ادوار كيفيت بيان فقه
مدخل
الف - بيان مراحل ششگانه كيفيت بيان فقه
دوره اول: عصر پيامبر، از بعثت تا رحلت
دوره دوم
متصديان بيان فقه در زمان ائمه (عليهم السلام)
در زمان غيبت صغرى
در زمان غيبت كبرى
رسالههاى دوره دوم
شخصيتهاى فقهى اين دوره
دوره سوم
كتابهاى فقهى اين دوره
اولين كتاب فقهى در اين دوره
دومين كتاب
رجال علمى اين دوره
متصديان بيان فقه
رسالههاى دوره سوم
دوره چهارم
نخستين رساله عمليه دوره چهارم
رسالههاى عمليه مرحوم مجلسى اول
ديگر رسالههاى مرحله چهارم
دوره پنجم
نظرى به رسالههاى شيخ اعظم
چند مطلب پيرامون شيخ اعظم انصارى
مقام والاى شيخ انصارى
احتياطهاى شيخ
احتياطهاى اصوليان
شيوه انصارى و نراقى كاشانى در بيان احكام
منشأ فقهى احتياطات
تذكر سه نكته
حاشيه نويسىهاى شيخ
پيروان شيخ اعظم
امتيازات آخوند خراسانى
دوره ششم
ميرزا محمد تقى شيرازى
سيد محمد كاظم يزدى
رجال علمى دوره ششم
ب - رسالههاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف
دوره دوم
دوره سوم
دوره چهارم
دوره پنجم
دوره ششم
ج - رسالههاى عمليه
ويژگيهايى را كه بايد رسالهها دارا باشد
طرح اصول دين در رسالههاى عمليه
اعمال روش فنى
نواقص رسالههاى عمليه
تعبيرات و واژهها در رسالههاى عمليه
بيان فتاوى و احكام در زمينههاى جديد
رساله عمليه حق چه كسانى است
د - سير تاريخى مسأله تقليد از اعلم
آغاز پيدايش مسأله تقليد از اعلم
زمان ائمه
ابتداى عصر غيبت كبرى
نظر شيخ طوسى در مسأله
نظر ابن زهره در مسأله
هـ - پيدايش وكالت و هدف از آن
پيدايش نمايندگى به شيوه فعلى
هدف شيخ اعظم انصارى و مجدد شيرازى در گسترش نمايندگى
علماى بلاد در زمان شيخ اعظم و ميرزاى شيرازى
شايعه پردازى بعضى وكيلان
عاقبت سوء اين شيوه
عدم سوء استفاده وكلاء شيخ و ميرزا
هدف بعضى از وكلا در امر تقليد
و - شناخت مرجع تقليد
كيفيت انتخاب مرجع توسط وحيد بهبهانى
تعيين مرجع توسط شيخ جعفر كبير
تعيين مرجع توسط ميرزاى قمى
كيفيت تعيين مرجع توسط صاحب جواهر
سعيد العلماى مازندرانى
شيخ انصارى
گزينش مرجع توسط آقا حسن نجمآبادى تهرانى و شيخ حبيب الله رشتى
تعيين مرجع توسط ميرزاى شيرازى
ميرزا محمد تقى شيرازى و انتخاب مرجع
سيد محمد كاظم يزدى و انتخاب مرجع
آيت الله اصفهانى و انتخاب مرجع
آيت الله حاج آقا حسين بروجردى
گزينش مرجع توسط فقهاى ديگر در عصر اخير
شيخ موسى خوانسارى و شيخ محمد تقى آملى
شيخ راضى، ميرزا محمد باقر زنجانى و شيخ حسين حلى
سيد محمد تقى بحر العلوم، سيد محمد سعيد جبل عاملى و شيخ عباس رميثى
چند تذكر
ز - بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون
آغاز مرجعيت
ابن قولويه
شيخ صدوق
شيخ مفيد
سيد مرتضى
شيخ طوسى
ابن براج
حمزة بن على بن زهره
ابن ادريس
سيد شمس الدين موسوى
محقق حلى
يحيى بن سعيد
علامه حلى
سيد عميد الدين حسينى
فخر المحققين
شهيد اول
مقداد سيورى
محقق ثانى
شهيد دوم
شيخ حسين عبد الصمد
مقدس اردبيلى
سيد محمد عاملى
ملا عبد الله شوشترى
شيخ بهائى
مجلسى اول
طبرسى
خوانسارى
مجلسى دوم
سيد عبد الله جزايرى
وحيد بهبهانى
كاشف الغطاء و سيد مهدى بحر العلوم
شيخ موسى كاشف الغطاء
تذكر
شيخ على كاشف الغطاء
صاحب جواهر
شيخ اعظم انصارى
ميرزاى مجدد شيرازى
آخوند خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى، ميرزا محمد تقى شيرازى
آيت الله اصفهانى، آيت الله نائينى، آيت الله حائرى
بروجردى، شاهرودى، حكيم
تذكر لازم
ح - نظريه تعين تقليد از اعلم
مفهوم اعلميت از ديدگاه مجتهدان بزرگ
معناى صحيح اعلم از ديدگاه نگارنده
چه كسانى مىتوانند اعلم به معناى معروف را تشخيص دهند؟
معيارهاى ناصحيح در تشخيص اعلم
دلايل قائلان به وجوب تقليد از اعلم و نقد آنها
دليل اول: اجماع.
دليل دوم: بناء عقلا،
دليل سوم: اقربيت فتواى اعلم به واقع،
دليل چهارم: اقوى بودن نظر اعلم،
دليل پنجم: ترجيح مرجوح بر راجح،
دليل ششم: وثوق بيشتر به نظر اعلم،
دليل هشتم، صاحب امتياز بودن
دليل نهم: يقين به فراغ ذمه،
دليل دهم: اصل عدم جواز تقليد از غير اعلم،
دليل يازدهم: عدم جواز عدول از تقليد، اعلم.
دليل دوازدهم - عموماتى كه عمل بدون علم را منع مىكند،
دليل سيزدهم: حكم عقل،
دليل چهاردهم: روايات منقول از ائمه،
نقد دلايل ياد شده در احاديث:
تذكر يك نكته
ادله عدم تعين تقليد از اعلم
دليل اول -
دليل دوم -
دليل سوم -
دليل چهارم - تقرير ائمه (عليهم السلام) است،
دليل پنجم - تعين تقليد از اعلم،
پيامد مطرح نبودن مسأله در زمانهاى پيشين
ديدگاه نگارنده در باره مسأله تقليد
ط - نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است
نظريه اول: اجتهاد بدعت و حرام است
نظريه دوم: اجتهاد توطئهاى عليه دين
نظريه سوم: اجتهاد واجب عينى است
نظريه چهارم: واجب كفايى بودن اجتهاد
تعليم و تعلم زن از مرد و مرد از زن
پذيرش اجتهاد و مجتهد زن در جامعه اسلامى
جواز تصدى مرجعيت تقليدى براى زنان
ادله جواز مرجعيت تقليدى براى زن عبارتند از:
دلايل مخالفين
مقالات متفرقه
مقاله اول شيخ مفيد در عرصه فقاهت و اجتهاد
جامعيت علمى شيخ مفيد
تدريس شيخ مفيد
جلسات بحث مفيد با عالمان مذاهب
مفيد از ديدگاه مجتهدان شيعه
مفيد در نظر عالمان اهل سنت
فقه اجتهادى شيخ مفيد
تذكر دو نكته
منابع اجتهادى شيخ مفيد
شيوه مفيد در طرح مسائل فقهى
شيوه استنباطى شيخ مفيد
مرجعيت شيخ مفيد
نتايج كار شيخ مفيد
اساتيد شيخ مفيد
شاگردان شيخ مفيد
چند مطلب پيرامون كتاب مقنعه
آراء و فتاواى نادر شيخ مفيد
مقاله دوم بعد فقهى و اجتهادى طبرى
تأليفات طبرى در مباحث فقهى
تمايز شيوه طبرى از اخباريگرى
منابع اجتهاد در بينش طبرى
مذهب طبريه يا جريريه
ويژگى طبرى در اجتهاد
تقليد طبرى پيش از اجتهاد
نمونهاى از فتاواى طبرى
ميزان گرايش طبرى به تشيع و تسنن
مقاله سوم سير تاريخى تفسير و علوم قرآن
زمان پيدايش تفسير و علوم قرآن
تفسير و علوم قرآن در قرن اول
طلايهداران تفسير و علوم قرآن
تفسير و علوم قرآن در قرن دوم
تفسير و علوم قرآن در قرن سوم
تفسير و علوم قرآن در قرن چهارم
تفسير و علوم قرآن در قرن پنجم
تفسير و علوم قرآن در قرن ششم
تفسير و علوم قرآن در قرن هفتم
تفسير و علوم قرآن در قرن هشتم
تفسير و علوم قرآن در قرن نهم
تفسير و علوم قرآن در قرن دهم
تفسير و علوم قرآن در قرن يازدهم
تفسير و علوم قرآنى در قرن دوازدهم
تفسير و علوم قرآن در قرن سيزدهم
تفسير و علوم قرآن در قرن چهاردهم
مقاله چهارم وقف از ديدگاه مبانى فقه اسلامى
1 - معناى لغوى وقف
2 - معناى وقف در احاديث
3 - معناى وقف در اصطلاح فقهاى اماميه
4 - معناى وقف در اصطلاح قانون مدنى
تذكر نكتهاى
5 - انگيزه وقف
6 - سير تاريخى وقف
7 - مشروعيت وقف
8 - دلايل مشروعيت اصل وقف
تذكر:
9 - اقسام وقف
10 - موارد وقف
11 - نقش وقف در گسترش مالكيت
12 - نظارت بر وقف
نظر عالمان جامعه اهل سنت
13 - شرايط متولى
14 - نظارت حاكم بر وقف
مقاله پنجم ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى
معناى واژه«ارتداد» از نظر اهل لغت
نظر قرآن
مرتد فطرى و مرتد ملى
شرايط تحقق ارتداد
حكم مرتد و دلايل آن
تفاوت ديدگاه ميان مذاهب
ديدگاه اماميه در باره مرتد
حكم مرتد فطرى
حكم مرتد ملى
آراى شافعيان در باره مرتد
آراى مالكين در باره مرتد
آراى حنبليان در باره مرتد
آراى حنفيان
عوامل ارتداد و آن چه در حكم ارتداد مىباشد
آراء عالمان مذاهب در زمينه ساحر
نظر زيديه در زمينه ساحر
آراء عالمان مذاهب در باره زنديق
حكم دشنام دهنده به پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
نظر اماميه در مورد دشنام دهنده به پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
حكم زن مرتد
تذكر
مقاله ششم ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزهها
نياز حوزههاى دينى به بازسازى
نقد متدهاى درسى
كتابهاى رايج درسى، متونى غير كلاسيك
ضرورت تكامل و پيشرفت
عوامل پيشرفت و تكامل
الف برنامه صحيح آموزشى
ب - استادان كارآزموده
نشانههاى استاد موفق
ج - مديريت صحيح
د - تنظيم مراحل درسى و تعيين ضوابط
هـ - تخصصى شدن رشتههاى علمى حوزوى
و - وجود آزمون
ز - تهيه تز، و ارائه دانشنامه
طرح تغيير مواد و متون درسى
تنقيح و تلخيص برخى مباحث
تنظيم و تبويب مباحث
نمودارى از تنظيم مباحث اصولى
كيفيت طرح
مقاله هفتم فقه اجتهادى و اصلاح حوزهها از ديدگاه امام
واژه فقه در متون و منابع شرعى
معناى فقه در اصطلاح اهل شريعت
رابطه فقاهت اصطلاحى با فقه قرآنى
قلمرو فقه و فقاهت
دو شيوه در بيان احكام
ناهمگونى ابحاث فقه و مشكلات نوين
جهان شمولى فقه
2 - پاسخگويى فقه در برابر رويدادها
3 - علل نارسايى در پاسخگويى به رويدادها
حاكميت جو جمود بر برخى انديشهها
لزوم شكستن سد تقليد در ابحاث اجتهادى
ضعف متون درسى
مقصود نگارنده از تصحيح متون
شرايط مورد نياز در تدوين متون درسى
عدم پيراستگى متنها و مباحث درسى
طرح روش جديد در تنظيم متون فقهى
طرح روش جديد در تنظيم متون فلسفى
نمونهاى از مباحث غير ضرورى
جمع بين حكم ظاهرى و واقعى
فقيه راستين
ملاكهاى فقاهت در گذشته
مجتهدان كم نظيرى كه رساله ننوشتند
عدم جواز تقليد، از مجتهد متجزى
طرح امور اعتبارى به جاى امور حقيقى
توطئههاى استكبار
سخن پايانى