_______________
(1). تاريخ نگارى در اسلام، ج 1، صص 3332
(2). تاريخ فلسفه در اسلام، ج 3، ص 296.
(3). احسان عباس گفته است كه توجه مسلمانان به مغازى و، جنگهاى پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم درآغاز توجهشان به سيره، برگرفتن از نگرش ايام العربى است، البته در ظرفى اسلامى؛ نك: فن السيره، ص 13
(4). نك موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، صص 157158.
(5). نك: تاريخ تاريخ نگارى در اسلام، ص 32، تاريخ نگارى در اسلام، ص 13.
(6). تاريخ نگارى در اسلام، ص 39.
(7). الفهرست، ص 102
(8). مروج الذهب، ج 2، ص 72 به نقل از: التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 124.
(9). التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 136.
(10). المغازى الاورى و مولفوها، صص، 2120
(11). الموفقيات، صص، 333332
(12). الغازى الاولى ومولفوها، ص 102؛طبقات الكبرى، ج 5، ص 315
(13). المزهر، ج 1، ص 357
(14). نك: حركة التاريخ عند الامام على عليه السلام، محمد مهدى شمس الدين، انتشارات بنياد نهج البلاغه.
(15). نهج البلاغه (ترجمه استاد شهيدى)، صص، 219218
(16). مدخل تاريخ شرق اسلامى، ص 29
(17). تاريخ تاريخنگارى در اسلام، ج 1، ص 6-10
(18). همان، ج 1، صص، 9492
(19). همان، ص 106
(20). التاريخ العربى والمورخون، ج 1، صص 148143
(21). دائرة المعارف الاسلامية، ج 4، ص 487.
(22). الفهرست ص 105
(23). تاريخ تاريخنگارى در اسلام، ج 1، ص 85
(24). واقدى تاريخ غزوات را بر پايه شمارش ماه هايى كه از هجرت گذشته معين مىكند.
(25). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 173
(26). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 147
(27). اسهامات مورخى البصرة، ص 71
(28). به كوشش صلاح الدين منجد، بيروت، دارالكتاب الجديد، 1976. حذف به اين معناست كه وى نسب قريش را به طور كامل نياورده و تنها گزينشى از قريشيان ياد كرده سات وى پس از ياد از هر كس نقلى تاريخى يا ادبى درباره وى دارد.
(29). به جز غاية الاختصار، عمدة المطالب و تحفة الازهار، باقى آثار فوق الذكر از منشورات كتاب خانه آية الله مرعشى در قم است.
(30). الفهرست، 109
(31). تحقيق على محمد عمر، قاهره، مكتبة الثقافة الدينية، 1415
(32). دمشق، دارلفكر المعاصر
(33). درباره آن نك: مجله نور علم، ش 40. صص 156 151، پس از انى از تاريخ مدينه سخن خواهيم گفت.
(34). درباره آن نك: مجله ميقات، ش 9.
(35). چدرباره آن نك: مجله ميقات، ش 3، صص 239 221.
(36). اسهامات مورخى البصرة، صص 112 134
(37). الاعلان بالتوبيخ به نقل ترجمه آن در: تاريخ تاريخنگارى در اسلام، ج 2، صص 326 289؛ روزنتال در تاريخ تاريخنگارى در اسلام، ج 1، ص 173، به بعد اطلاعاتى در اين باره آورده. سزگين نيز در تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، ص 253 201 مؤلفان و مؤلفات آنها را در اين زمينه ياد كرده است.
(38). اين فهرست كه پيش از اين بدون تحقيق منتشر شده بود در سال 1357 توسط شفيعى كدكنى با حواشى و تعليقات فراوان چاپ شد تهران، آگه.
(39). درباره آن نك: مجله ميراث جاويد، ش 2، صص 121 118
(40). بنگريد به كتاب التواريخ الملحيه لاقليم خراسان، قحطان عبدالستار الحديقى، دانشگاه بصره، 1990.
(41). كتاب هاى زيادى در تاريخ مكه و مدينه در كتاب التاريخ والمؤرخون بمكة در ذيل شرح حال مورخانى كه در مكه زندگى مىكرده اند آمده است.
(42). بنگريد به مقاله شيعه و چهار اثر در تاريخ محلى از مؤلف همين سطور در مقالات تاريخى دفتر دوم. قم انصاريان، 1376.
(43). معجم الادباء، ج 18، ص 31؛ الوافى الوفيات، ج 2، ص 244؛ الذريعه، ص 24، ص 83.
(44). آقاى مدرسى موارد نقل شده از كتاب التبيان را در تاريخ قم ياد كرده اند. نك: كتاب شناسى آثار مربوط به قم، ص 18. قابل يادآورى است كه رافعى در التدوين صص 44 48 چندين مورد از كتاب التبيان نقل كرده است.
(45). تاريخ قم، ص 56
(46). نك: الذريعه، ج 3، ص 145، ش 497.
(47). الذريعه، ج 3، ص 145
(48). رجال النجاشى، ص 355
(49). الذريعه ج 3، ص 254
(50درباره مقدسى و كتاب احسن التقاسيم كتاب مفصلى با عنوان المقدسى البشارى حياته و منهجه، دراسة كتابه احسن التقاسيم فى معرفة التقاسى فى معرفة الاقاليم من الناحية التاريخية توسط عدى يوسف مخلص در سال 1393 در نجف چاپ شده است.
(51). بيروت، دالرالغرب الاسلامى، 1408
(52). الاعلان بالتوبيخ، به نقل از ترجمه آن درتاريخ تاريخ نگارى در اسلام، ج 2، صص 62 61 و 141
(53). درباره ان نك: مجله آينه پژوهش، ش 20، صص 38 31
(54). اين كتاب با تصحيح احسان ع باس و بكر عباس در سال 1996 توسط دار صادر بيروت چاپ شده است.
(55). نك: گفتارهايى پيرامون علوم عربى و اسلام، صص 174 187
(56). چنين فصلى به طور غالب در نوشته هاى تاريخى مسلمانان وارد گرديد؛ چنانكه طبرى، يعقوبى و بسيارى ديگر كتاب المبتداء را در آغاز آورده وپس از آن به تاريخ دوره اسلامى پرداختند.
(57). نك: مقدمه اى بر تاريخ تدوين حديث، قم انتشارات فؤاد، 1369
(58). مروج الذهب، ج 2، ص 72 به نقل از: تاريخ العربى و المؤرخون، ج 1، ص 124 59- تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، التدوين التاريخى صص 43 291
(60). گفتارهايى پيرامون تاريخ علوم عربى و اسلامى، ص 170
(61). همان، ص 179
(62). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 166
(63). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 20، اصولا سزگين بنا را در تمامى علوم اسلامى همچون حديث، تفسير وسيره بر اين گذاشته كه مدوناتى از همان قرن اول در دست بوده است. دراين باره نيز نك: تاريخ العرب فى الاسلام، جوادعلى، صص 19 17
(64). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء2، ص 23
(65). طبقات الكبرى، ج 5، ص 133؛ البدايه والنهايه، ج 9، ص 101؛ الفهرست، ص 123 به نقل از مقدمه مغازى رسول الله لعروة بن زبير؛ هشام بن عروم گفته است كه پدرش در واقعه حره، مكتوبات زيادى داشته كه آنهارا از بين برده است.
(66). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 186
(67). المنتخب من ذيل المذيل، ص 97.
(68). الاعلان بالتوبيخ، ص 88، به نقل از تاريخ تاريخنگارى در اسلام، ج 2، ص 214؛ تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، صص 7976
(69). دائرهة المعارف الاسلامية، ج 4، ص 486
(70). دمشق، دارالفكر المعاصر، 1401
(71). تاريخ بغداد، ج 1، ص 219؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 227؛ البته موسى بن عقبه سيره منظمى داشت و مالك بن انس آن را صحيح تر از ديگران به ويژه ابن اسحاق مىدانست نك: تهذيب الكمال، ج 29، ص 118
(72). شرح حال افراد مزبور راسزگين در تاريخ التراث العربى وهورفتس در المغازى الاولى ومؤلفوها وشاكر مصطفى در التاريخ العربى والمورخون آورده اند.
(73). شاكر مصطفى، مدارس مربوط به سيره را به مدارس كوچك و بزرگ تقسيم كرده است. او اولى مدره يا مكتب سيره را ولو كوچك ابتدا درشام مىداند شواهدى براى اثبات اين نكته آورده دلالتى بر اين مطلب ندارد. به عنوان مثال از ابى عيينه آورده است كه: من اراده المقاسم وامر الغزو فعليه باهل الشام او چنين گفتهاى را دليل بر وجود سيره در شام گرفته در حالى كه مقصود مسايل فقهى، جنگ است كه به تنابس تدام، جنگ در جبهه هاى شام، بيشتر در آن ديار مطرح بودهخ است. همچنين با آوردن نام راويان اخبار فتوحات شام كه شامى بوده اند خواسته تقدم آن شهر را ثبت مغازى نشان دهد، بر فرض آن كه از صحابه و تابعين كسانى روايات فتوحات شام را نقل كرده باشند، اين ارتباطى با نقل مغازى رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم ندارد نك: التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 119 122
(74). البداية والنهاية ج 9، ص 66
(75). رواية الشاميين والسير فى القرنين الاول والثانى الهجريين، صص 52 54
(76). نك: تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 173
(77). تهذيب التهذيب، ج 9، ص 307؛تاريخ التراث العريبى، ج 1، جزء 2، ص 71
(78). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 145
(79). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 72؛ المغازى الاولى ومؤلفوها، ص 48
(80). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، صص 186 184
(81). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 148
(82). الجرح والتعديل، ج 1، ص 22؛ تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 148؛ المغازى الاولى و مؤلفوها، صث 71
(83). همان، ص 88 89
(84). تهذيب الكمال، ج 29، صص 115 116
(85). تذيبالكمال، ج 29، ص 118
(86). تهذيب الكمال، ج 29، ص 119
(87). تهذيب الكمال، ج 29، ص 119
(88). معجم البلدان، ج 4، ص 1008، (چاپ اروپا).
(89). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 85
(90). درباره اسحاق تحقيقات فراوانى نوشته و منتشر شده است. يك رساله مستقل با اين عنوان درباره وى نوشته شده ا بود كه بإMain am 1923 نصار به FrankfortJ fuck Muhammad ibn hshaq تحقيق ديگراز Horowitzعنوان المغازى الاولى ومولفوها توسط حسين 1995 عربى چاپ شده (قاهره، 1946) محقق ديگرى متن اصلى سيره ابن اسحاق را بدون اضافات ابن هشام و همراه با انچه از ابن اسحاق در مصادر ديگر آمده و در سيره ابن هشام حف شده بود چاپ كرد.مشخصات آن از اين قرار است: life The P U O.Guillaume.A Muhammad of
(91). ازجمله رساله اى از اوتحت نام: كتاب فيه من ذكر بعث رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم الى البلدان وملوك العرب والعجم و ما قال لاصحابه حين بعثهم. نك: البحوث والمحاضرات، 1385، مقاله دراسة فى سيرة النبى، ص 117
(92). مروج الذهب، ج 4، ص 116 (ج 5، ص 211): اول من جمع كتب المغازى والسير واءخبار والمبتداء و لم تكن من قبل ذلك مجموعه ولا معروفه ولا مصنفة.
(93). تاريخ بغداد، ج 1، ص 211
(94). مقدسى گفته است: كتاب المبتداء ابن اسحاق، نخستين اثر در نوع خود بود: البدء والتاريخ ج 1، ص 149
(95). ياقوت وابن نديم به ساختگى بودن بسيارى از اشعار موجود درسيره تصريح كرده اند. نك: معجم الادباء، ج 6، ص 400؛ الفهرست، ص 92؛ طبقات الشعراء، ص 4 (ليدن) به نقل از: البحوث والمحاضرات، صص 127 128
(96). ابن اسحاق گفت: انا بياطر علم مالك. الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 106. مالك نيز مىگفت: ابن اسحاق دجال من الدجاجلة.
(97). دليل اختلافش با هشام آن بود كه روايتى از زن او نثل كرده بود و به همين دليل هشام سخت خشمگين بود كه چگونه با زن وى ديدار كرد كه از وى حديث نقل مىكند؟
(98). تاريخ يحيى بن معين، ج 1، ص 274. گفته شده كه به دليل اعتقادش به قدر، در نزد حاكم حد خورده است. الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 106
(99). نك: عيون الاثر، ج 1، صص 67 54
(100). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 173، تاريخ يحيى بن معين، ج 1، صص 60، 225 101- المنتخب من ذيل المذيل، ص 654
(102). نك: الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 103، دليل تضعيف مورخان از سوى اهل حديث همين است كه آنها پايبند به اصول آنها در نقل روايات نيستند و روش خاص خود را دارند. طبعا به دليل آن كه كار تاريخى مىكنند، نمى توانند چندان در چهارچوبه اسناد صحيح باقى بمانند.
(103). الفهرست، ص 102
(104). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 105
(105). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 107
(106). تاريخ الادب العربى، ج 3، ص 11
(107). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 92
(108). بحث فى نشاءة علم التاريخ عند العرب، صص 3332 (متن انگليسى)
(109). دائرة المعارف الاسلامية، ج 4، ص 486
(110). تذكره الفقها ج 1، ص 173؛ الجرح والتعديل، ج 1، ص 20 19
(111). الجرح والتعديل، ج 1، ص 19؛ تاريخ بغداد، ص 223
(112). متمم طبقات الكبرى، ص 402
(113). المغازى الاولى ومولفوها، ص 81؛ مقدمه كتاب السير والمغازى از زكار، صص 1314
(114). اشعارى درنسخه يونس بن بكير هست كه در متن ابن هشام نيامده.نك: البحوث والمحاضرات، ص 130
(115). بزم آورد، ص 97 و نك: مجله آينه پژوهش، سال 2، ش 5، مقاله: ابن هشام و سيره او، 29 30؛ مواردى در سيره وجود دارد كه نشان مىدهد كه ابن هشام گاهى مطالبى را به نفع امام على عليه السلام بوده بر آن افزوده است؛ مثلا اين خبر كه نشان مىدهد كه نهيب على عليه السلام بر تسخير قلعه بنى قريظه، سبب شد تا نان بزرودى خود را برحكم رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم تسليم كنند؛ نك: السيرة النبويه، ج 3، ص 240. عبارت ابن هشام در حذف چنيناست... مما ليس لرسول الله فيه ذكر،
(و مانزل فيه من القرآن بشى ء و ليس سببا لشى ء بالعشر يعرفها ولا تفسيراله ولا شاهدا عليه لما ذكرت من الاختصار واشعار لم رحدا من اهل العلم بروايته.ازموارد حذفى ابن هشام برخى ازروايات مربوط به پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم در قبل از بعثت نيز رويات نقش عباس بن عبدالمطلب در بدر است! همينطور روايت دعوت امام على عليه السلام رابراى اسلام آوردن كه در نسخه يونس هست در سيره ابن هشام نيامده است. و نيز روايتى درباره كيفيت اسلام آوردن ابوبكر.
(116). تصحيح بولس برونله، افست در بيروت، دارالكتب العليمة
(117). بزم آورد، صص 107 102، مولف به بررسى روايت يونس بن بكير از ابن اسحاق پرداخته كه قابل توجه است. همچنين نك: مقدمه دكتر مهدوى بر سيرت رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم. وى راويان مختلف ابن اسحاق را شناسانده است. كتاب سيره ابن اسحاق در قم نيز به صورت افست جاپ شده است.
(118). دائرة المعارف الاسلامية، ج 4، ص 478
(119). دائرة المعارف الاسلاميه، ج 4، ص 487
(120). تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1368
(121). تهران نشر مرك، 1373
(122). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 90؛ درباره ابن اسحاق نك: طبقات الكبرى، ج 7، صص 321 122؛ المغازى الاولى ومولفوها از تارخى الخلفاء ابن اسحاق رابه چاپ رساند. مشخصات آن از اين قرار است.
(123).
(124). نك: الفهرست، ص 179
(125). معجم قبائل العرب ج 1؛63 65
(126). نك: طبقات فحول الشعراء، ج 2؛ 482
(127). اين احتمال را حضرت آية الله شبيرى دادند.
(128). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 70
(129). الشيخ الكلينى وكتابه الكافى، ص 263 299
(130). و هوامرء القيس. 131وهو طرفة بن العبد
(132). طبقات فحول الشعراء ج 1، ص 52؛ طبقات الشعراء ص 44؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 20، ص 168؛ العمده ج 1، ص 77؛ المزهر للسيوطى ج 2، ص 79؛ الشعر والشعراء، ص 142
(133). طبقات بحول الشعراء ج 2، ص 471، و فى الهامش عن الاءغانى ج 8، ص 313
(134). الفهرست، صص 18، 19
(135). رجال النجاشى، ص 13
(136). معجم الاءدباؤج 1، صص 108، 109
(137). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 70
(138). از افادات دوست دانشور حجة الاسلام جواد شيبرى دام
(139). مادر مقالى مستقل درباره مآخذ كتاب اءعلام الورى بحث كرده و فهرستى از آنهابه دست داده ا
(140). نك: بحار الانوار 2: 46؛5: 286؛13: 265؛ 14: 271، 371، 445؛15: 206؛19: 313؛20: 247؛ 22: 432؛23: 119؛32: 106؛36: 277؛38: 102؛39: 247؛43: 98؛44: 257؛60: 239؛63: 334؛ 70: 137؛71: 73؛ 78: 49؛81: 140؛90: 181؛92: 136.
(141). نك: دلائل النبوة بيهقى ج 2، ص 427؛ دلائل النبوة ابونعيم اصفهانى، ص 282، رقم 214؛ كنزالعمال، ج 12، ص 522، رقم 35684.ونك: لسان الميزان ج 1، ص 24
(142). موارد تاريخى الطبرى، بخش نخست، ص 186
(143). الفهرست صص 92، 106، 122
(144). طبقات كبرى ج 7،
(145). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 243
(146). نك: مقدمه حمد جاسر بر المناسك حربى، ص 110
(147). معجم الادباء، ج 18، ص 325
(148). نك: تهذيب الكمال، ج 26، ص 194
(149). عيون الاثر، ج 1، ص 26؛ البداية و النهاية، ج 3، ص 224
(150). قاموس الرجال، ج 8، ص 325
(151). تاريخ بغداد، ج 3، ص 9
(152). نك: مقدمه كتاب الرده
(153). نشاءة علم التاريخ عند العرب، ص 31
(154). نك: معجم الادباء، ج 18، ص 282
(155). الفهرست، ص 111؛ الاولى و مؤلفوها، صص 124، 126
(156). طبقات الكبرى، ج 5، ص 422
(157). نهج البلاغه، خطبه 231
(158). نك: الجمل، شيخ مفيد، تصحيح على مير شفعى، (فهرست اعلام)، ص 574. شيخ در ص 131 به كتابى كه واقدى درباره (حرب البصرة) تصنيف كرده، اشاره كرده است.
(159). نك: تاريخ الادب العربى ج 3، ص 422
(160). طبقات الكبرى، ج 5، صص 427 426، وى وصى ماءمون شمرده شده؛ ج 5، ص 428
(161). وفيات الاعيان، ج 3، ص 473
(162). طبقات الكبرى، ج 7، ص 428
(163). كتاب كوچكى با نام سعد و طبقاته از عزالدين عمر موسى توسط دارالغرب (1407) چاپ شده
(164). ديگر افراد عبارت بودند از: ابو مسلم مستملى يزيد بن هارون، يحيى بن معين، زهير بن معين، زهير بن حرب، اسماعيل بن داود، اسماعيل بن ابى مسعود ابواسحاق كاتب القوادى، احمد بن الدورقى.نك: تاريخ الطبرى، ج 8، ص 434، الكامل، ج 6، ص 423، البدايه والنهاية، ج 10، ص 272، مقدمه السلمى بر طبقات الكبرى، الطبقه الخامسة، ص 27. از نكات جالب در مصدر اخير كه مؤلف خود از تحصيل كرده هاى عربستان است كه اين كار آنها را با استناد به آيه 28 آل عمران، حمل بر تقيه كرده
(165). كشف الظنون، ج 2، ص 1099
(166). تاريخ الادب العربى، ج 3* ص 320
(167). الطبقات، الطبقة الخامسة، صص 32 54
(168). نشاءة علم التاريخ عند العرب، ص 32
(169). الطبقات الطبقة الخمسة ص 64
(170). المغازى الاولى و مولفوها، ص 127
(171). اسهامات مؤرخى البصرة فى الكتابة التاريخيخة، ص 55 (بغداد، 1990)
(172). مقدمه الطبقات، الطبقة الخامسة، ص 33
(173). مثلا نك: طبقات الكبرى، ج 4، ص 129. سيره ابومعشر مورد استفاده خليفة ب خياط هم بوده است. نك: مقدمه تاريخ خليفة بن خياط، 18
(174). تاريخ بغداد، ج 5، ص 321؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 560
(175). مدينه، مكتبة العلوم والحكم
(176). طائف، مكتبة الصديق، 1414
(177). الانساب، ج 2، صص 350 351
(178). محقق دلائل النبوة در مقدمه ج 1، ص 94 109 شمارى از مشايخ اورا برشمرده است.
(179). دلائل النبوة، مقدمه، ص 89
(180). الفهرست، صص 144 113
(181). اين كتاب مكرر چاپ شده است. چاپ مورد استفاده ما از دارالفكر بيروت (1415) است.
(182). التاريخ والمورخون بمكد، ص 273
(183). ادبيات فارسى، ص 768
(184). ابن حزم الاندلسى و جهوده فى البحث التاريخى والحضارى، عبدالحليم عويس، قاهر، الزهراء للاعرام العربى، 1409، صص 152 153
(185). بيروت، مؤسسة الرسالة، 1412
(186). سبل الهدى، ج 1، ص ط.
(187). چاپ ديگرى از آن در سيزده جلد توسط دارالكتاب العلمية كه متخصص در حروفچينى آثار ماده شده توسط ناشران ديگر است، درسال 1414 به بازار كتاب روانه شده است.
(188). سبل الهدى، ج 1، صص 3، 4
(189). تصحيح محمد العيد الخطراوى و محيى الدين مستو، دمشق دارابن كثير، 1413
(190). بيروت، دارالمعرفة، (بدون سال چاپ)
(191). تصحيح ماءمون بن محيى الدين الجنان، بيروت دارالكتب العلمية، 1416
(192). چاپ اخير در بيروت، داراحياء التراث العربى، 1416 در دو مجلد نشر شده است.
(193). شذرات الذهب فى اءخبار من ذهب، ج 1، ص 221
(194). المصنّف عبقدالرزاق، ج 5، ص 343
(195). الاغانى، ج 22، اصفهانى در ادامه خبر مىنويسد: لعن الله خالدا و من والاه و قبحهم وصلوات الله على امير المؤمنين، مارسدن، جونز با نقل اين گزارش گفته است كه كلمه سيره از آن زمان مطرح بوده است؛نك: مقدمه المغازى، ص 19
(196). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 189
(197). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 4، ص 63
(198). فجر الاسلام، احمد امين، ص 213، مق: شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 44
(199). صحيح البخارى (با حاشية السندى) ج 3، ص 5
(200). به عنوان مثال ابن هشام درباره اين خبر كه معتب بن قشير در يام جنگ، خندق در شمار منافقان بوده مىگويد: اين درست و دليل آن اين كه او از اصحاب رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم در، جنگ بدر بوده است؛ نك: السيرة النبويه، ج 3، ص 222
(201). المصنف، ابن ابى شيبه، ج 7، ص 351* مق: ص 415
(202). المصنف، ابن ابى شيبه، ج 7، ص 384
(203). مجمع البيان، ج 9، ص 110
(204). مق: صحيح البخارى، ج 4، ص 7، ص 178، و ج 3، ص 91
(205). مقدمه، جونز برالمغازى، ج 1، ص 18 نك: ترجمه فارسى مغازى، ج 1، ص 20
(206). الموفقيات، صص 228 227
(207). العقد الفريد، ج 6، ص 170
(208). الاغانى؛ج 16، صص 48 42
(209). الاخبار الموفقيات، صص 334331
(210). السيرة النبوية، ابن هشام، ج 1، ص 4
(211). نك: مجله آينه پژوهش، س 2، ش 5، ابن هشام و سيره او 7 ص 21 20
(212). المغازى الاولى ومولفوها، ص 81
(213). حلية الاولياء، ج 3، ص 11
(214). نك: مقدمه دكتر سامرايى بر: القصاص والمذكرين، ص 34
(215). حياة الصحابة، ج 3، ص 281؛ الاصابة، ج 2، ص 193216). القصاص والمذكرين، ابن جوزى، ص 106
(217). همان، صص 103 100، مادر كتاب پژوهشى درباره نقش دينى واجتماعى قصه خوانان در تاريخ اسلام به تفصيل درباره اين گروه سخن گفته ايم.
(218). سبل الهدى والرشاد، ج 4، ص 24، ميزان الاعتدال، ج 1، ص 112
(219). السيرة النبوية، ابن هشام، ج 2، ص 478؛تاريخ الطبرى، ج 2، ص 380؛ السيرة النبوية، ابن كثير، ج 2، ص 255؛ المستدرك على الصحيحين حاكم نيشابورى، ج 3، ص 10، (هشت بيت نقل كرده)؛مجمع الزوائد، ج 6، ص 57،؛ نك: طبقات الكبرى، ج 1، صص 231 229، بلاذرى دو بيت نقل كرده و آن را به شاعرى نسبت داده؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 262
(220). فقه السيرة، غزالى، صص 178 177، وى اصل اشعار را از فرد مومنى در مكه مىداند كه ايمانش را كتمان كرده؛ اما شاهدى برآن وجود ندارد وروايت از اصل، ققصصى و داستانى است. درباره اعتقاد به هاتف جاحظ مىنويسد: اعراب از اعتقاد به هاتف ابايى ندارند، بلكه اگر كسى آن را انكار كند تعجب مىكنند (الحيوان ج 6، ص 202، و از آنجا در: المفصل، ج 6، ص 716)؛ابن ابى الدنيا نيز اخبار اينچنينى را در كتابى با عنوان الهواتف گرد آورى كرده
(221). السيرة النويه، ابن هشام، ج 2، ص 481
(222). نك: تاج العروس، ذيل كلمه نجد؛ الروض الانف، السهيلى، ج 1، ص 291؛المفصل، ج 6، ص 734، ونمونه ديگر را در واقعه اى ديگر ببيند در: سبل الهدى والرشاد، ج 5، ص 60
(223). اشاره به رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم
(224). مشركين كسى را كه مسلمان مىشد صائبى مىخواندند.
(225). السيرة النبوية، ابن هشام، ج 2، 442
(226). نك: طبقات الكبرى، ص 190؛ علامه امينى پانزده مورد از اشعارى كه به، صورت سمعت هاتفا يقول نقل شده آورده و نوشته اند كه آنهااز معجزات رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم بوده كه طبعا سبب هدايت مردم شده است؛ نك: الغدير، ج 2، صص 16 9
(227). مقدمه المغازى، مارسدن، جونز، ص 20
(228). السيرة النبوية، ابن هشام، ج 2، ص 618، و نك: اضواء على كتب السيرة، ص 51
(229). دلائل النبوة، ج 1، صص 90 92
(230). تنقيح المقال، جض، ص 150
(231). الفهرست ابن نديم، ص 166
(232). اين كتاب به روايت محمد بن سليمان كوفى در مجامع زيدى مذهب بوده است. نك: مقدمه مناقب الامام امير المومنين، ج 1، ص 12. در همين كتاب مناقب نيز در پنجاه مورد (نك: مجلد سوم همان كتاب، ج 3، ص 177) كوفى مطالب در فضائل امير المومنين عليه الصلاة والسلام كه بسيارى از آنها تاريخى است از محمد بن زكريابن دينار آورده
(233). رجال النجاشى، صص 347
(234). رجال النجاشى، ص 18، و مك: لسان الميزان، ج 1، صص 103 102؛ معجم الادباء، ج 1، ص 233
(235). رجال النجاشى، ص 129
(236). رجال النجاشى ب، ص 258، ش 676
(237). ابن طاووس درمهج الدعوات از كتاب صفين او دو دعايى كه امام على 7 پيش از جنگ صفين خوانده نقل كرده است. نك: كتاب خانه ابن طاووس، ص 525
(238). رجال النجاشى، ص 97، ش 242، نك: كتابشناسى آثار مربوط به قم، ص 19. موارد نثل شده در صفحات، 145، 200، 236، 237، تاريخ قم آمده
(239). رجال النجاشى، ص 263
(240). رجال النجاشى، ص 76، ش 182
(241). كتاب نقض، ص 244
(242). كتاب نقض، ص 11
(243). معتقد الامامية، ص 47 (چاپ دانش پژوه، تهران، 1339)
(244). نك: ادبيات فارسى استورى، 725
(245). الجامع لاخلاق الراوى، ج 2، ص 288؛البداية والنهاية، ج 3، ص 242؛ سبل الهدى والرشاد، ج 4، ص 20
(246). رجال النجاشى، ص 213
(247). كتابخانه ابن طاووس، ص 449، 450
(248). شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 23 24
(249). كتابخانه ابن طاووس، ص 486
(250). عجيب آن است كه نام ابومخنف را درميان فقهاى دوره عباسى (خلافت از اواخر 158) آورده است. نك: تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 403
(251). لسان الميزان، ج 4، ص 344
(252). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ش 2110
(253). ميزان الاعتدال، ج 3، ش 2992
(254). رجال النجاشى، ص 320، ش 875
(255). نك: مسند احمد، ج 2، ص 183، ج 4، ص 215، ج 5، ص 76؛ سنن النسائى، ج 7، ص 167، در اين منابع رواياتى درباره كيفيت آمدن وى نزد پيامبر نقل شده است.
(256). نك: معجم الادباء ج 17، ص 41. مدائنى هم متخصص خراسان و هند و فارس و واقدى حجاز وسيره.الفهرست، ص 106
(257). الفهرست، ص 105، ونك: النجاشى، ص 320
(258). التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 178
(259). ابن ابى الحديد مىنويسد: وابومخنلف من المحدثين و ممن يرى صحه الامامة بالاختيار وليس من الشيعة ولا معدوا فى رجالاتها، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 147
(260). مرويات ابى مخنف، ص 58
(261). كتابى با عنوا مرويات ابى مخنلف درتاريخ طبرى گردآورى شده و گردآورنده آن از شدت تعصب ضد شيعى بر هيرك از روايات از حيث سند انتقاداتى وارد كرده است.
(262). اخيرا همين قسمت، د ركتابى جداگاه با عنوان نادرست وقعة الطف توسط انتشارات اسلامى چاپ شده است.آنچه جداگانه به عنوان مقتل ابومخنف در دسترس است قطعانادرست مى
(263). الكنى والاقاب، ج 1، ص 155
(264). مرويات ابى مخنف، صص 48 49
(265). فهرستى از آن ها در مرويات ابى مخنف ص 53 آمده است.
(266). شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 145؛ قاموس الرجال، ج 7، ص 447؛ قطعات نقل شده در طبرى و ابن ابى الحديد را از كتاب الجمل ابومخنف فراهم آورده است نك: Abu U sezgnymaiyadischen der Hitorograghie zur Beifarhg ein Minaf1971 Leiden Zeit
(267). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، صص 130 128
(268). الفهرست، ص 106
(269). رجال النجاشى، ص 428
(270). طبقات الكبريا، ج 6، ص 395
(271). الكامل فى الضعفاء الرجال، ج 6، ص 115؛ الانساب، ج 5، ص 86. شايد به طنز از وى نقل شده كه گفت: زمانى جبرئيل در حال وى به پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم بود و على در كنارش. پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم براى كارى رفت و جبرئيل به على عليه السلام وحى نكرد. نك: الوافى بالوفيات، ج 3، ص 83
(272). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 116
(273). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 6، ص 120
(274). الفهرست، ص 107
(275). المنتخب من ذيل المذيل، ص 652، و نك: طبقات الكبرى، ج 6، ص 385؛ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 558 556
(276). الانساب، ج 5، ص 86
(277). ميزان الاعتدال، ج 47 ص 304؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 13؛ذريعه، ج 19، ص 75. سمعانى نوشته است: كان غاليا فى التشيع الانساب، ج 5، ص 86
(278). النجاشى، ص 434، ش 1164
(279). الانساب، ج 5، ص 87
(280). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 149
(281). همان، ص 168
(282). الفهرست، صص 110 108؛ النجاشى، ص 435
(283). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، ص 52
(284). تاريخ الادب العربى، ج 3، ص 8
(285). الكامل فى الضعفاءالرجال، ج 6، ص 115؛ درباره تشيع او، نك: الانساب: ج 5، ص 86
(286). الفهرست، ص 112
(287). الفهرست، ص 103
(288). ثثتاريخ الاسلام السيرة النبوية، ص 13
(289). البيان والتبيين، ج 1، ص 374
(290). الفهرست، ابن نديم، ص 59
(291). الفهرست، ص 59
(292). اسهامات مورخى البصرة، صص 136 142
(293). اخبار مكه، فاكهى، مقدمه، 34
(294). تاريخ درگذشت اورا متفاوت نوشته اند: 215، 225، 231، 234
(295). تاريخ بغداد، ج 12، ص 55؛لسان الميزان، ج 4، ص 253؛الانساب ج 4
(296). تاريخ بغداد، ج 12، ص 55
(297). الكامل فى ضعفاء الرجال، ج 5، 213
(298). البيان والتبيين، ص 320 (قاهره، 1380) 299). الفرج بعد الشدة، تنوخى، ج 1، ص 7
(300). موارد آن را بنگريد در: شيخ الاخباريين، صص 26 28
(301). موارد البلاذرى، ج 1، ص 167
(302). شيخ الاخباريين، صص 31 34
(303). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء2، صص 141 142؛ ونك: التاريخ العربى والمورخون، ج 1،
(304). اسهامات مورخى، البصرة، صص 212 215
(305). تاريخ بغداد، ج 12، ص 55،
(306). شيخ الاخباريين، صص 65 140
(307). همان، صص 141 161
(308). تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 436
(309). البداية وانهاية، ج 10، ص 322
(310). اخبار القضاة، ج 2، ص 175
(311). الفهرست، ص 228
(312). گفته شده وى نخستين كسى است كه دانش تاريخ را به اندلس برده است.
(313). اسهامات مورخى البصرة، ص 191
(314). اسهامات مورخى البصرة، ص 192
(315). درباره اخبار وليد بن هشام نك: اسهامات مورخى البصرة، صص 150 162
(316). نك: مقدمه العمرى بر تاريخ خليفه، صص 26 45
(317). مقدمه زكار بر تاريخ خليف، ص 10
(318). اسهامات مورخى البصرة، صص 201 212
(319). تاريخ، چاپ العمرى، ص 187، 240
(320). تاريخ چاپ العمرى، ص 187، -240
(321). اسهامات مورخى البصرة فى الكتابة التاريخيه، ص 64
(322). الفهرست، ص 119
(323). تاريخ بغداد، ج 2، ص 277 278
(324). معجم الادباء، ج 18، ص 113
(325). نك: التنبيه والاشرف، ص 174
(326). كتابخانه ابن طاووس، ص 439
(327). كتابخانه ابن طاووس، ص 362 363
(328). المنمق، تصحيح احمد خورشيد فاروق، (هند 1964) بيروت، عالم الكتب، 1405
(329). المحبر، تصحيح الكتورة ايلزه ليختن شيتتر بيروت، دارالآفاق الجديده
(330). نوادر المخطوطات، المجلد الاول، (صص 83 96) قاهره، 1972
(331). نوادر المختطوطات، المجلد الثانى، صص 112 275
(332). همان، صص 281 296
(333). همان، صص 299328
(334). همان، صص 160ت 163
(335). شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد: 1: 294، 2: 36، 12: 81: 13: 42، 208، 14: 250، 15: 53، 16: 10، 1، 12، 182، 182، 17: 136 (اين آخرى تنها آمده عن محمد بن حبيب)
(336). المحبر، 509
(337). همان، ص 303
(338). همان، ص 184
(339). نك: المنمق، مقدمه خورشيد احمد فاروق، ص 11
(340). الفهرست، صص 124 125
(341). نك: مقدمه ملحس بر اخبار مكه، صص 16 17
(342). معجم الادباء، ج 4، ص 218
(343). اخبار مكه، فاكهى، مقدمه، ص 24
(344). التاريخ والمورخون بمكة، ص 19
(345). مقدمه الموفقيات، ص 17
(346). همان
(347). اخبار الموفقيات، ص 312، ص 171 (وشماره هاى 172 174
(348). الفهرست، ص 125
(349). افست قم، دارالفكر، 1410
(350). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 166
(351). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، صص 205 206
(352). نك: الفهرست ابن نديم، ص 86. ابن نديم اورا در طبقه لغويين آورده است. درمقدمه المعارف 37 عنوان كتاب براى وى ياد شده است.
(353). مروج الذهب، ج 2، ص 202
(354). مانند كسانى چون سعد وقاص كه از مدينه به عراق آمدند.
(355). شعبه اى از تاريخ نويسى كه درباره نخستين امور رخداده است.
(356). چاپ پيشين اين كتاب با تصحيح محمد اسماعيل عبدالله الصاوى در سال 1970 انجام شده بود.
(357). المعارف، ص 56، نيز نك: التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 241
(358). مقدمه المعارف، ص 59
(359). ترجمه عبارت ابن قتيبه در الاختلاف فى اللفظ (تحقيق محمد زاهد كوثرى، صص 47 49) چنين است: من شاهد بودم كه اينان (اهل حديث) در برابر افراط رافضه در دوستى على و مقدم دانستن او... در كنار زدن على عليه السلام افراط كرده، حق اورا بجاى نياورده ودرباره اش بدگويى مىكنند. آنها گرچه به ظلم او تصريح نكرده اند اما اورا متهم به خونريزى به ناحق كرده، متهم به شركت در قتل عثمان كرده وائمه هدايت خارج كرده درشمار ائمه فتنه مىدانند. آنها خليف بودن اورا به جهت اختلاف مردم درباره او انكار كرده اما يزيد را خليفه مىدانند، چرا كه همگى مردم اورا پذيرفته اند. بسيارى از محدثان از اين كه فضائلش را نقل كرده و آنچه درباره اش وارد شده اظهار كنند، خوددارى مىكنند، در حالى كه همه اين احاديث از طريق صحيح نقل شده است. اهل حديث، حسين عليه السلام فرزند اورا خارجى دانسته وميگويند او شق عصاى مسلمين كرده و بنابراين مهدور الدم بوده است؛ چرا كه پيامبر فرمود: من خرج على امتى وهم جميع فاقتلوه كائنا من كان. آرى اينان على و اهل شورا را بايكديگر برابر مىدانند، به اين دليل كه اگر عمر برترى حديثى از فضائلش اكراه دارند تا جايى كه محدثين آنها از احاديث فضال او خوددارى كرده و حتى از نقل همه فضائل عمروبن عاص ومعاويه مىپردازند. گويا از نقل اين فضائل نمى خواهند به آن دو توجه كنند بلكه بيشتر مقابله با على عليه السلام را در نظر دارند. اگر يك نفر درباره على بگويد: اخو رسول الله وابوسبطيه الحسن والحسين اصحاب الكساء على و فاطمة والحسن والحسين چهره آن ها برافروخته شده و چشمهايشان حالت انكار به خود مىگيرد. اگر كسى سخن رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم را نقل كند كه فرمود: من كنت مولاه فهذا على مولاه و انت منى بمنزلة هارون من موسى و نظاير اينها، دنبال نقد سند مىروند تا آن را خراب كنند و حق اورا به خاطر رافضه پايمال كنند وبه خاط آن ها چيزى رابه على عليه السلام نسبت دهند كه مربوط به اونيست.
(360). افست قم، رضى، 1363
(361). اين كتاب را نيز منشورات رضى به سال 1371 شمسى در قم افست كرده و متاءسفانه ناشر وسال نشر چاپى را كه از روى آن افست كرده، بر روى كتاب حفظ نكرده است.
(362). مدينه منوره، مكتبة الدار، 1410
(363). المعرفة والتاريخ، ج 1، ص 15
(364). البداية والنهاية، ج 11، ص 60
(365). ژنك: مقدمه المعرفة والتاريخ، ص 22
(366). مقدمه المعرفة والتاريخ، صص 23 40
(367). مقدمه المعرفة والتاريخ، ص 52
(368). المعرفة والتاريخ، ج 1، صص 42 50
(369). وى كتاب را در شش جلد (سه مجلد) به بهترين صورت به چاپ رسانده است. گفتنى است كه بخش از آن، پيش از اين در مجموعه اى ك مشتمل بر بخشى ازكتابهاى تاريخى مربوط به شهر مكه بوده چاپ شده است. نك: تاريخ التراث العربى، التدوين العربى، ص 207
(370). نك: مقدمه اخبار مكه، ص 32
(371). اخبار مكه فاكهى، مقدمه، ص 34 35
(372). اخبار مكه فاكهى، مقدمه، صص 34 35
(373). موادر البلاذرى، ج 1، ص 49
(374). الفهرست، صص 127 126
(375). معجم الادباء، ج 5، ص 91
(376). لسان الميزان، ج 1، ص 323 و نك: موارد البلاذرى، ج 1، ص 57؛ مقدمه انساب الاشراف، تصحيح زكارش صش
(377). موارد البلاذرى، ج 1، ص 10
(378). موارد البلاذرى، ج 1، ص 31
(379). در اين باره نك: سال دوم، 1375 شماره اول، چاپ 152. در آنجا به بهانه معرفى اين بخش از انساب، شرحى از نسخه استانبول و بخشهاى چاپ شده و ناشده آن توضيحاتى آمده كه البته اشكالاتى هم دارد.
(380). با تشكر ازآقاى حسن انصارى كه اطلاعات چند سطراخير را در اختيار گذا
(381). بيروت، دارالفكر، 1417.شرح محتواى اين مجلدات بدين ترتيب است: جلد اول: سيره نبوى.جلد دوم: شمائل نبوى و اخبار على بن ابيطالب عليه السلام. جلد سوم اخبار على بن ابيطالب و فرزندانش. جلد چهارم اخبار عباس و فرزندانش. جلد پنحم اخبار فرزندان عبد شمس. جلد ششم و هفتم و هشتم واخبار بنى اميه بن عبدشمس. جلد نهم بنى عبد شمس و بنى عبد العزى بن قصى. جلد دهم بنى زهره بنوعدى. جلد يازدهم بنوعامر لؤوى و بنومزينه. جلد دوازدهم مرة بن ادين طابخه بنوسعد بن زيد بن مناة بن تميم. جلد سيزدهم بنوعمرو بن تميم بنو ثقيف
(382). اطلاعاتى درباره نسخه هاى آن را سزگين آورد؛ نك: تاريخ التراث العربى، ج 2، جزء 2، ص 152،: گفته شده كه سهيل زكار در كار نشر مجموع مجلدات چاپ شده و نشده در يك مجموعه متحدالشكل است.
(383). دينور در حد ميانه شهر كرمانشاه و شهر سنقر وكليائى واقع است و در منابع تاريخ اسلام از آن به عنوان ماه الكوفه ياد مىشود.
(384). مقدمه اخبار الطوال از صادق نشاءت، ص يج.
(385). الفهرست، س 86 شرح حال اورا عبدالمنعم عامر در مقدمه چاپ اخبار الطوال آورده است.
(386). التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 248؛ درباره اخبار الطوال نك: مجله نور علم، ش 38، صص 163 154
(387). رجال النجاشى، ص 17
(388). كتابخانه ابن طاووس، ص 406، ش 369
(389). اعلام الورى، ج 1، ص 365
(390). كتابخانه ابن طاووس، ص 291، ش 172
(391). مؤلف در ص 165 درباره كيسانيه مىنويسد: كيسانيه قائل به امامت محمد بن على يعنى محمد حنيفه هستند ومى گويند كه پدرش به وى وصيت كرده است. كيسانيه منسوب به مختار ثقفى اند واو ملقب به كيسان بوده و نخستين كسى است كه امامت محمد بن حنفيه را مطرح كرد. على بن عبدالله عباسى و فرزندانش تا زمان مهدى عباسى همين عقيده را داشتند و تشيع عباسيان اصلش از طرف محمدبن حنفيه بود و ابومسلم نيزهمين دعوت را داشت و تازمان مهدى چنين بود امام مهدى آنهارا به امامت عباس برگرداند وگفت كه امامت ازآن عباس عمومى پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم بودهخ و او از ديگران اولاى به خلافت بوده است. پس از او عبدالله بن عباس، و سپس على بن عبدالله و بعد محمد بن على بعد از او ابراهيم بن محمد و آنگاه سفاح و منصورو... امامند (يعنى سير امامت عباسيان را از پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم به عباس و از آنچه به اعقاب او رساند نه از طريق محمد حنفيه وفرزندش ابوهاشم و بعد عباسيان آنگونه كه نسل نخست خلفاى عباسى برآن باورند.)
(392). البلدان، ص 126 (چاپ نجف)، عبارت وى اين است: ذهب الملك والزينة لما مضى بنوطولون
(393). التاريخ العربى والمورخون، ج 1، ص 249
(394). تاريخ الطبرى، ج 10، ص 591؛ النجوم الزاهرة، ج 2، ص 41ازاليعقوبى... ص 29.
(395). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 503
(396). نشاءة علم التاريخ عند العرب، ص 52 53
(397). توجه به آگاهى هايى كه وى درباره مسائل فلكى وهيئت در كتاب تاريخ خودآورده، بى شبهه بايد وى يك منجم بمعناى علمى آن بحساب آوريم.
(398). درباره احوال و آثار يعقوبى نك 6 اليعقوبى والجغرافى، ياسين ابراهيم على الجعفرى، بغدادى 1980
(399). نجف، منشورات مكتبة الحيدرية، 1394
(400). گفته شده كه مادر وى همسر امام صادق عليه السلام شده وبنابراين وى ربيت حضرت بوده است نك: الفهرست، ابن نديم، ص 113
(401). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 6
(402). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 6
(403). قم، مركز البحوث الكمبيوتريه للعلوم الاسلامية، 1376
(404). درباره وى و تاريخ وتفسير او مقالات وكتابهاى متعددى نوشته است. از جمله در عربى كتابى با عنوان الطبرى والسيرة والتاريخ از عبدالرحمن حسين العزاوى (بغداد، دارالشئون الثقافيه العامة، 1989) و در فارسى (احوال و آثار طبرى) از على اكبر شهابى (تهران، اساطير) و نيز يادنامه طبرى كه حاوى مجموعه مقالاتى است كه در سال 1410 در كنگره اى كه به مناسبت بزرگداشضت وى در بابلسر تشكيل شد ارائه گرديد. (تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، 1369).
(405). الفهرست، ص 291؛ ابن نديم اورا در زمره فقها آورده نه مورخان.
(406). ابن خلكان كتاب طبرى را اثبت واصح كتب مىداند؛ وفيات الاعيان، ج 3، ص 332
(407). كتاب عبدالله بن سبا از دانشمند محقق علام عسكرى، نقد روايات سيف بن عمر در كتاب تاريخ طبرى است.
(408). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 179، 182
(409). درباره نقش وهب بن منبه در مجلد نخست تاريخ طبرى نك: موارد تاريخى الطبرى، بخش نخست، صص 186 190
(410). الامام الطبرى، محمد الزحيلى، صص 221 223
(411). و همچنين نك: بحث فى نشاءة علم التاريخ عند العرب، ص 56 55؛ بزم آورد، ص 64 38
(412). مجله المجمع العلمى العراق، سه شماره نسخت (سالهاى 1950، 1952، 1954) جمعا 184 صفحه.
(413). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 167
(414). موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 200 201
(415). همان، ص 182
(416). همان، ص 174
(417). نك: جغرافياى انسانى شيعه در جهان اسلام، ص 153 133
(418). نك: مجله تراثنا، شماره 212، صص 174 171
(419). معجم البلدان، ج 1، ص 57 (ذيل مدخل آمل). نقض ص 218 در اين باره بنگريد مقاله مولف همين سطور با عنوان طبرى و تشيع در جغرافياى انسانى شيعه در جهان اسلام - قم، 1371
(420). معجم الادباء، ج 18، ص 43. و كانت الحنابلة تمنع ولا تترك احدا يسمع عليه. و در نقلى ديگر: لقد ظلمة الحنابلة الانساب ج 9، ص 42، البداية والنهاية، ج 11، ص 146، تاريخ بغداد، ج 2، ص 164.
(421). نك: تاريخنامه طبرى، مجلد اول، مقدمه، ص 16، (تهران، سروش، 1374)
(422). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 169
(423). درباره ابن اعثم نك: ذريعه، ج 3، ص 220، مقدمه ترجمه الفتوح به تصحيح غلامرضا محمد مجد طباطبايى، صص 32 11
(424). كتابخانه ابن طاووس، ص 562
(425). كه درمتن به خطا نعيم بن مزاحم آمده است.
(426). وقد جمعت ما سمعت من رواياتهم على اختلاف لغاتهم، فاءلفته حديثا واحدا على نسق واحد. الفتوح، ج 2، صص 147 149 (ارجاعات بر اساس چاپ حيدر آباد هند است.)
(427). الفتوح، ج 2، صص 344 345
(428). الفتوح، ج 4، صص 36 37
(429). الفتوح، ج 7، ص 124، و نيز نك: ج 8، ص 266 430- الفتوح، ج 4، ص 209 210
(431). الفتوح، ج 8، صص 190، 192، 195، 196، 202، 206، 207، 218
(432). الفتوح، ج 8، 212
(433). الفتوح ج 1، ص 90 92، ج 2، صص 5، 6، 65، 69،؛ نك: اسهامات مورخى البصرة، ص 100
(434). الفتوح، ج 8، ص 252
(435). الفتوح، ج 4، صص 211 217
(436). الفتوح، ج 4، صص 213 214
(437). معجم الادباء، ج 1، ص 379. در اين باره اعثم نيز نك: لسان الميزان ج 1، ص 138؛ شرح حال اورا علامه سيد محسن امين دراعيان الشيعه، ج 2، ص 488، آورده است. قاضى نورالله بن اعثم را شافعى دانسته! ترجمه فارسى فتوح توسط محمد بن محمد مستوفى در 598، صورت گرفته و گويا او اولين بار در سال 1300 ه. در ايران به چاپ رسيده است. چاپ انتقادى اآن توسط غلامرضا مجد طباطبايى (تهران، 1372) صورت گرفته است. درباره مترج نك: مقدمه چاپ جديدآن؛ ونيز مقاله آقاى دبير سياقى در مجله راهنماى كتاب سال 19، ش 12، ص 839 به
(438). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 170
(439). موارد نقل شده از ابوبكر جوهرى در مقاتل بسيار فراوان است. نك: فهرست اعلام مقاتل.
(440). شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 210
(441). على بن عيسى اربلى و كتاب كشف الغمه، ص 112
(442). تهران، مكتبة نينوى، 1401
(443). الفرسهت، ص 144
(444). مروج الذهب، ج 1، ص 24
(445). معجم الادباء، ج 17، ص 12.
(446). روايتى هم از جعرفر بن محمد الصادق در ص 256 آمده است.
(447). الخراج صص 215، 216، 219، 230، 250، 243، 254
(448). نك: كتاب الخراج، ص 296
(449). الخراج، صص 368، 364، 365و... متاءسفانه فهرست اعلام كتاب مزبور به هيچ صورتى قابل اعتماد نيست
(450). الخراج، صص 295 260
(451). نك: مقدمه كتاب المحن، ص 17 452- مقدمه كتاب المحن، ص 30
(453). همان، ص 159
(454). همان، ص 173
(455). درباره سفرهاى او نك: تاريخنگارى در اسلام، صص 62 63 و مفصلتر از آن: موارد تاريخ الطبرى، جواد على، بخش نخست، صص 23؛ منهج المسعودى، صص 53 68
(456). ثقافة الشرق، ج 2، ص 423، به نقل از مقدمه مروج الذهب، ص 2
(457). در جمهرة انساب العرب (ص 197) آمده: على بن الحسين بن على بن عبدالله بن زيد بن عتبة بن عبدالله بن عبدالرحمن بن عبد الله بن مسعود.
(458). الفهرست، ص 171. در متن چاپى به جاى الداريات القرابات امده است. اما در التنبيه والاشراف (ص 1) الديارات آمده است.
(459). معجم الادباء، ج 13، ص 91، محتمل است كه مقصود ابن نديم از مغربى بودن مسعودى، مصرى بودن او باشد كه در اين صورت مشكل خاصى وجود نخواهد داشت نك: منهج المسعودى، ص 45
(460). تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 2، صص 179 187. افزون بر اينها جواد على در مجله سومر سال بيستم مقاله مفصلى با عنوان موارد تاريخ المسعودى نگاشته است. هادى حسين حمود در مجله المورد مجلد هشتم، شماره 3 مقاله اى با عنوان مؤلفات المسعودى نوشته است. همو پايان نامه اش درباره مسعدى با عنوان منهج المسعودى فى بحث العقائد والفرق الدينية است كه از سليمان بن عبدالله المديد السويكت بوده و در سال 1407 چاپ شده است.
(461). طبقات الشافعيه، ج 3، صص 456 457
(462). رجال النجاشى، ص 254، ش 665
(463). درباره عدم درستى انتساب اين كتاب به مسعودى، محققان مختلفى اظهار نظر كرده اند. نك: منهج المسعودى فى كتابة التاريخ، ص 107 109 گويا غير تفاوت اسلوب دليل ديگرى براى انكار نيست.در منبع اخير از شخصى نقل شده كه كتاب مسعودى را از ابن مطهر (علامه حلى) دانسته كه سخن نادرستى است، زيرا نجاشى در قرن پنجم كتاب مىشناخته و آن را به مسعودى مورخ نسبت داده است.
(464). مؤلف كتاب منهج المسعودى فى كتابة التاريخ تنها به علائق سخت شيعى اورا باور دارد و در اين نظر كه او امامى مذهب باشد يا آنگونه كه اندريه ميكال اظهار كردهوى اسماعيلى و از داعيان اسماعيلى در قرن چهارم باشد، ترديد كرده است نك: همان كتاب، ص -7 70 در آنجا به تفصيل از شواهدى كه علاق شيعى وى را نشان مىدهد ياد كرده است.
(465). نك: التنبيه والاشراف، ص 258
(466). مىدانيم كه همين نقل يكى از مشكلات كتاب سليم است؛ زيرا بايد عدد يازده باشد نه دوازده
(467). التنبيه والاشراف، صص 198 199
(468). نك: تاريخ تشيع در ايران، ج 1، فصل گونه هاى تشيع.
(469). ثموارد تاريخ المسعودى، صص 13 14
(470). براى چاپهاى ديگر آن نك: منهج المسعودى فى كتابة التاريخ، صص 96 97
(471). موارد تاريخ المسعودى، صص 10 11؛ منهج المسعودى فى كتابة التاريخ، صص 92 95
(472). موارد تاريخ المسعودى، ص 28
(473). نك: منهج المسعودى فى كتابة التاريخ، صص 206 277
(474). مروج الذهب، ج 2، ص 202
(475). التنبيه والاشراف، ص 260
(476). مروج الذهب، ج 1، صص 379 380
(477). نك: منهج المسعودى، صص 101 102
(478). موارد تاريخ مسعودى: ص 7
(479). الفهرست، ص 127 128
(480). نك: ابوفرج اصفهانى و كتاب الاغانى، صص 62 69 (قاهره دارالمع
(481). شذرات الذهب، ج 3، ص 19
(482). الفهرست ابن نديم، ص 166
(483). قم، افست منشورات رضى
(484). درباره اين كتاب، محمد كرد على مقاله با عنوان مطبوعات و مخطوطات كتاب البدء والتاريخ در مجله المقتبس مجلد سوم (1326 1908) نوشته است.آقاى شفيعى كدكنى هم در مقدمه ترجمه البدء والتاريخ درباره مقدسى و كتاب وى به تفصيل سخن گفته است.
(485). در ص 17 مقدمه در بيان مطالب آخرى فصل كتاب وى مىنويسد كه نام خلفاى عباسيان را تا سال 350 خواهد آورد.
(486). البدء والتاريخ، ج 1، ص 6
(487). درباره علت احتمالى اين انتساب خطا، نك: آفرينش و تاريخ، ج 1، ص 36
(488). تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 187
(489). آفرينش و تاريخ، ج 1، تا ص 47
(490). وى پس از نقل خبر مربوط به خيبر، مىنويسد: اين است روايت درست، وآنچه قصه پردازان مىگويند، ما نمى شناسيم. البدء والتاريخ، ج 4، ص 227، نك: آفرينش و تاريخ، ج 1، ص 51
(491). البدء والتاريخ، ج 1، صص 5 17. آقارى شفيعى (آفرينش و تاريخ، تهران آگه ج 1، صص 55 97) بحث مفصلى درباره ساختار كتاب و نوع موضوعات آن آورده اند كه خواندنى است.
(492). آفرينش و تاريخ، ج 1، صص 69 70
(493). البدء التاريخ، ج 2، ص 181. شيرجان همان سيرجان كرمان است و تاءييدى بر اين كه اين كتاب در ديار سجستان تاءليف شده است.
(494). البدء والتاريخ، ج 4، ص 135. نام واقدى در مجلد دوم (ص 154) و مجلد سوم (ص 53) و مجلد چهارم (صص 135، 137، 139، 145، 146، 155، 159، 161 163، 166، 171، 175، 182، 183) و مجلد پنجم (صص 16، 33، 58، 59، 61، 67، 72، 73، 80 84، 86، 87، 91 93، 97، 98، 100، 110، 113، 114، 116، 160، 191) و مجلد ششم (ص 58) امده است. عمده اين موارد درباره پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم و اصحاب است كه يا از مغازى و يا از كتاب طبقات واقدى گرفته شد
(495). البدء والتاريخ، ج 1، ص 149
(496). نيز نك: مجلد دوم، صص 1، 5، 11، 52، 80، 81، 83، 93، 99. مجلد سوم صص 16، 20، 26، 30، 36، 37، 79، 99، 126. آنچه در مجلد چهارم آمده اخبار مربوط به انساب و اديان عرب و دوران اسلامى است.
(497). البدء والتاريخ، ج 2، صص 1-2
(498). صص 1، 3، 6، 86، 89، 96، 156، 223، 232
(499). البدء والتاريخ ج 3، ص 138ت
(500). البدء والتاريخ، ج 3، ص 157
(501). البدء والتاريخ، ج 5، ص 45. بايد توجه داشت كه اگر عنوان باطنيه مربوط به اسماعيليه باشد، اين مطالب به قرن پنجم و ششم مىماند نه قرن چهارم. طبعا مولف از قرن چهارم است وبايد خط اسماعيليه را خيلى زود دريافته باشد.نك: البدء والتاريخ، ج 5، ص 133 134
(502). البدء والتاريخ، ج 5، ص 124
(503). الارشاد، ج 1، ص 17
(504). الارشاد، ج 2، ص، 100، 147، ج 2، 107
(505). الارشاد، ج 2، ص 32، 362، بحث از كربلا از صفحه 32 به بعد آغاز مىشود و به نظر مىرسد كه شيخ مفيد عمده مطالب آن را از كلبى كه در مقتل راوى كتاب ابومخنف است و مدائنى نقل مىكند. مطلب صفحه 263 از مدائنى درباره ولايتعهدى امام رضا عليه السلام است.
(506). الارشاد، ج 2، صص 190 193 (با اشاره به مقاتل الطالبيين).
(507). الارشاد، ج 1، ص 37
(508). الارشاد، ج 2، ص 61، 128، 210، 234
(509). الارشاد، ج 1، ص 91
(510). الارشاد، ج 2، ص 104 511- نك: الارشاد، ج 1، ص 103، ج 2، ص 32
(512). اين كتاب با تصحيح سيد على مير شريفى توسط دفتر تبليغات اسلامى (قم 1414)
(اپ شده است.
(513). نك: مقدمه كتاب الجمل، ص 22
(514). الجمل، ص 95، ص 128، 167
(515). الجمل، 131
(516). نك: الجمل، ص 561
(517). نگاه كنيد به فهرست اعلام كتاب الجمل.
(518). مجموعه آثار شيخ مفيد ضمن پانزده مجلد توسط كنگره بزرگداشت هزاره شيخ مفيد به چاپ رسيده است.
(519). درباره منابع شرح حال و تاءليفات و نيز تلفظ دقيق كلمه مسكويه بنگريد به مقدمه دكتر ابولقاسم امامى بر ترجمه فارسى تجارب الامم (تهران، سروش 9
(520). تجارب الامم، ترجمه امامى، ج 1، صص 51 53
(521). تجارب الامم، متن عربى، ج 1، ص
(522). كتاب العيون والحدائق فى اخبار الحقائق (الجزء الرابع، القسم الثانى) توسط نبيله عبدالمنعم داود در سال 1973 در بغداد چاپ شده است.
(523). نك: موارد تاريخ الطبرى، بخش نخست، ص 172
(524). تاريخ تشيع در ايران، ج 2، ص 515 516
(525). تاريخ تشيع در ايران، ج 2، فصل: تشيع اعتدالى در ايران قرن ششم و هفتم
(526). در مقالى ديگر با تفصيل بيشترى از منابع وى و محل آن ها در كتاب اعلام سخن گفته ايم.
(527). مدينه منورة، مكتبة الدار، 1408
(528). نك: اخبار الدول المنقطعة، صص 25 27
(529). نك: قراءة جديدة فى مولفات ابن جوزى، ص 108. تلخيص ديگرى هم از آن علاء الدين على شاهرودى بسطامى درهمان صفحه با عنوان مختصر المنتظم وملتقط الملتزم ياد شده
(530). كتاب المتنظم لابن الجوزى، دراسة فى منهجه موارده واهميته، حسن عيسى على الحكيم، بيروت، عالم الكتب، 1405، صص 34 24. اين اثر به طور جامعى زندگى، آثار و محتواى المنتظم و نيز منابع را تحقيق كرده است. تاءليف اين اثر پيش از چاپ كامل كتاب المنتظم بوده و لذا ارجاعات وى به نسخه خطى
(531). معجم الادباء، ج 17، ص 12
(532). بغداد، المكتبة العالمية، 1967. اين اثر تكميل كتابى است كه عبدالحميد العلوجى تحت عنوان مؤلفات ابن الجوزى در سال 1965 در بغداد به چاپ رسانده است.
(533). چندين مقاله درباره ابن اثير، تاريخ كامل وبرادران وى در سمينارى كه به مناسبت بزرگداشت آن ها در سال 1982 در موصل برگزار شده در كتابى با عنوان بحوث ندوة ابناء الاثير (موصل، 1983) چاپ شده
(534). دكتر فيصل السامر در كتاب ابن الاثير به تفصيل درباره ابن اثير و كتاب كامل او سخن گفته است. (بغداد دارالشؤون الثقافية العامة، 1986) نيز نك: عزالدين ابن الاثير الجزرى، حسن شميسانى، بيروت، دارالكتب العلمية، 1411
(535). كتاب مزبور توسط داراحياء التراث العربى، در بيروت افست شده است.
(536). در سال 1986 به مناسبت هفتصدمين سالگرد درگذشت وى، مراسمى در مصول در دير مارمتى و شهرهاى ديگر عراق برگزار شده كه مجموعه مقالات آن نشستها تحت عنوان العربى ذكرى و عبرة توسط صليبا شمعون به چاپ رسيده است. (بغداد، مطبعة شفيق، 19866
(537). ابن العبرى ذكرى و عبرة، ص 74
(538). على بن عيسى اربلى و كشف الغمه برگى از تاريخ تشيع دوازده امامى، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى 1373
(539). نك: مقدمه مختصر التواريخ، صص 17
(540). نك: الاصيلى، صص 8 9
(541). الفخرى، ص 337
(542). ادبيات فارسى، ص 481
(543). قم، منشورات رضى، 1414
(544). قم، مرعشى، 1376
(545). مقدمه الاصيلى، ص 14
(546). الاصيلى، صص 18 21
(547). در مقدمه و موخره اين چاپ، توضيحات مبسوطى درباره مؤلف و كتاب آمده
(548). شرح حال تفصيلى وى را اسنوى در طبقات الشافعيه (ج 1، ص 455) و قاضى شبهه در تاريخ خود (ج 2، صص 336 338) و ابن حجر در الدرر الكامنه (ج 1، ص 371) و ابن عماد حنبلبى در شذرات الذهب (ج 8، ص 173) آورده
(549). درباره خود وى كتاب الحافظ الذهبى مورخ الاسلام و ناقد المحدثين امام المعدلين والمجرمين نگاشته شده كه به تفصيل درباره او و آثارش سخن گفته است. كتابى نيز بشار عواد معروف تحت عنوان الذهبى و منهجه فى كتابه تاريخ الاسلام نگاشته كه در دست مؤلف اين سطور نبوده است. كتاب ديگرى قسام على سعد درباره ميزان الاعتدال وى تحت عننوان منهج الذهبى و مراده فى ميزان الاعتدال نوشته است كه آن نيز در دست ما نبود.
(550). تاريخ الاسلام السيرق النبوية، صص 13 15 همين فهرست در مقدمه مجلد المغازى صص 23 26 آمده است.
(551). تاريخ الاسلام، السيرة النبوية صص 13 15 همين فهرست در مقدم مجلد المغازى صص 23 26 آمده است.
(552). الحافظ الذهبى، ص 149
(553). الحافظ الذهبى، صص 455 456
(554). در اصل به صورت غبر چاپ شده اما بشار عواد معروف درست آن را عبر دانسته است. درباره اين كتاب بنگريد به: الحافظ الذهبى، صص 480 482
(555). الحافظ الذهبى، ص 508
(556). به عنوان نمونه نگاه كنيد به آنچه ذيل شرح حال عبدالرحمان بن خراش آورده و به دليل آن كه وى دو جزء در مثالب شيخين داشته، توهين سختى به وى كرده است. ميزان الاعتدال، ج 2، ص 600 در جاى ديگر نوشته است: كل من اءحب الشيخين فليس بغال، بلى من تعرض لهما بشى ء من تنقض فانه رافضى غال، فان حبّ فهو من شرار الرافضة، فان كفّر، فقد باء بالكفر و استحق الخزى. سير اعلام النبلاء ج 14، ص 511
(557). از بهترين اشعار اوست:
(اهل الفضائل والاداب قدكسدوا *** والجاهلون فقد قامت لهم سوق
(والناس اعداء من سارت فضائله *** وان تعمق قالوا عنه زنديث
(558). مقدمه تاريخ ابن الوردى، ص 46
(559). تاريخ ابن الوردى، ج 1، صص 318 319
(560). چاپ دوم آن در سال 1389 ق.
(561). اين اجزاء در بغداد (1980، 1984، 1990) چاپ شده است.
(562). نگاه كنيد مقدمه احسان عباس بر فوات.
(563). بيروت، دار صادر، 1973
(564). شذرات الذهب، (دمشق، ابن كثير، 1413) ج 8، ص 363
(565). التاريخ والمورخون بمكة، صص 67 70
(566). ميراث اسلامى ايران، دفتر ششم، قم، مرعشى، 1376
(567). ابن كثير الدمشقى، محمد الزحيلى، دمشق، دارالقلم، 1415، صص 83 84
(568). ابن كثير الدمشقى، ص
(569). فلسفه تاريخ ابن خلدون، محسن مهدى، صص 57 58
(570). فلسفه تاريخ ابن خلدون، ص 65
(571). تحقيق خليد شحادة، بيروت، دارالفكر، 1408
(572). الجوهر الثمين، ص 10
(573). الجوهر الثمين، مقدمه، ص 13
(574). مآثر الانافة، ج 2، ص 211
(575). تحقيق محمد محيى الدين عبدالحميد، قاهره، افست قم، رضى، 1411
(576). التاريخ والمورخون بمكة، ص 234
(577). چاپ سنگى توسط عالم الكتب، بيروت، مكتبة المتبنى قاهره ومكتبة سعد الدين دمشق.
(578). نك: شذرات الذهب، ج 1، صص 11 112
(579). دمشق ابن كثير، 1406
(580). سمط النجوم العوالى، ج 1، صص 14 19
(581). ادبيات فارسى، ص 438
(582). تاريخنگاران ايران، صص 227 238
(583). نك: مقدمه قزوينى بر مجمل التواريخ، صص لح م.
(584). مجمل التواريخ والقصص، ص 548
(585). همانجا.
(586). طقبات ناصرى، ص 8
(587). تهران، دنياى كتاب، 1363
(588). تاريخ بناكتى، ص 1
(589). تاريخ بناكتى، مقدمه مصحح، صفحه 14
(590). تاريخ بناكتى، ص 574
(591). ادبيات فارسى، ص 483
(592). نك: مقدمه تاريخ گزيده، ص يب؛ ادبيات فارسى، ص 4832
(593). ادبيات فارسى، ص 485
(594). ادبيات فارسى، ص 516
(595). ادبيات فارسى، ص 519
(596). ادبيات فارسى، ص 522
(597). ادبيات فارسى صص، 547 550
(598). ادبيات فارسى، ص 552
(599). اين كتاب تحت عنوان تاريخ اهل البيت توسط آقاى جلالى در قم تصحيح و توسط موسسه آل البيت چاپ شدهاست. وى در مقدمه به تفصيل درباره نام كتاب، نام مولف و مطالب ديگر مربوط به كتاب سخن گفته است.
(600). كتابخانه ابن طاووس، ص 604
(601). نسخه منحصر آن در اختيار مركز احياء التراث الاسلامى در قم است.
(602). الفهرست، منتخب الدين، ص 47
(603). الفهرست، منتجب الدين، ص 76
(604). نك: ذريعه، ج 8، ص 86
(605). كتابخانه ابن طاووس، صص 78 80
(606). الفهرست، ابن نديم، ص 245
(607). رجال النجاشى، ص 266
(608). رجال النجاشى، ص 81
(609). رجال النجاشى، ص 32
(610). كتابخانه ابن طاووس، ص 227، 228، اربلى نيز موارد فراوانى از دلائل حميرى نقل كرده است.نك: على بن عيسى اربلى و كشف الغمه، ص 109
(611). الفهرست، منتجب الدين، ص 76
(612). چاپ جديد آن با تحقيق موسسه البعثة درقم.
(613). چاپ سه جلدى آن توسط مدرسة الامام المهدى عليه السلام در قم.
(614). اين كتاب اخير در سه مجلد با بررسيهايى درباره آن و نيز تعليقات در قم منتشر شده است.
(615). چاپ اخير آن باز بدون تحقيق در قم، 1376 (انصاريان)
(616). پيش از اين درباره شيخ مفيد و آثار تاريخى او سخن گفتيم.
(617). چاپ سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران.
(618). چاپ جديد با تحقيق آقاى هادى به در قم.
(619). درباره او نك: تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 208، 209. كتاب مناقب توسط محقق بزرگوار علامه محمد باقر محمودى در سه مجلد توسط مجمع احياء الثقافة الاسلامية به چاپ رسيده است.620). اين اثر به كوشش سيد محمد حسينى جلالى توسط انتشارات اسلامى چاپ و منتشر شده است.
(621). نك: الذريعه، ج 3، ص 219
(622). المجدى، ص 157. در آنجا تصريح مىكند و... ونحن اثنى عشرية.
(623). مجمل التواريخ والقصص (به كوشش ملك الشعراء بهار، تهران، كلاله خاور) صص 454 458
(624). كشف الغمه، ج 2، ص 306. گويا از كتاب معالم اثرى باقى نمانده گرچه قطعاتى ازآن در كشف الغمه نقل شده است. نك: على بن عيسى ربلى و كشف الغمه، ص 121
(625). تاريخ گزيده، ص 207
(626). تهران، انجمن آثارملى، 1348
(627). فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه ملى ايران، ج 1، ص 365؛ ادبيات فارسى، ص 519
(628). پيش از اين، اين كتاب به كوشش ما در سلسله انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى چاپ شده بود.چاپ جديد آن كه با نسخه اى جديد مقابله شد توسط انتشارات انصاريان عرضه شده است.
(629). در معرفى آن نك: نشر دانش، سال چهاردهم، شماره اسفند، ص 57
(630). ادبيات فارسى، ص 819
(631). كتاب نقض، ص 115، 295
(632). الفهرست، المنتجب الدين، ص 108
(633). نك: تعليقات الفهرست، منتجب الدين، چاپ اموى، ص 435، ش 394
(634). ادبيات فارسى استورى، ص 785، 786
(635). براى نسخه هاى آن نك: ادبيات فارسى استورى، ص 785. چاپ آن به كوشش آقاى محمد سپهرى در سال 1357 در سرى انتشارات ميراث مكتوب به انجام رسيده
(636). فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى، ص 2704
(637). استورى، ص 899
(638). نك: مقدمه بستان الكرام، ص 15. در اين مقدمه دانش پژوه شرحى از كارهايى كه در عربى و فارسى درباره اهل بيت از طرف سينان و شيعيان نگاشته شده آورده است.اى كاش اطلاعات جامعترى در اين باره عرضه مىكرد.
(639). كتابخانه ابن طاووس، ص 482
(640). مدنيه منوره، دارالخضيرى، 1417.اين گزارش در مجله آينه پژوهش ش 45 چاپ شده است.
(641). معجم الادباء، ج 18، ص 7
(642). در قرن ششم هجرى يك نويسنده مخالف شيعه در تعريف شيعه نوشت: اصل مذهب رافضى همين است كه صحابه را دشمن دارند يك عالم شيعه در جواب نوشت اصل مذهب شيعه اصوليه اماميه اثناعشريه آن است كه آسمان و زمين و هرچه ميان آسمان و زمين است... همه را خداى تعالى آفريده و صانع عالم خداست وقديم است ولا قديم سواه... قرآن كلام اسوت از اول تاآخر همه صد و حق... و كفر و ظلم و معصيت نخواهد و نيافريند... پيغمبر او از آدم تا به محمد صلّى الله عليه وآله وسلّم صادق و امين است... و بعد وى امام نص و معصوم، على مرتضى نص از قبل خداى (نقض، صص 415 416) اين تعريف تشيع است نه آنچه مؤلف ادعا كرده
(643). تاريخ ادبيات فارسى، استورى، ص 775
(644). همان، ص 791
(645). همان، ص 792
(646). همان، ص 795
(647). همان، صص 797 803
(648). همان، صص 792 793
(649). همان صص 803 810
(650). همان، صص 810 818651). همان، ص 818
(652). همان، ص 819
(653). نظير عالم آراى شاه اسماعيل، عالم آراى شاه طهماسب، عالم آراى صفوى، عالم آراى عباسى. و پيش از صفوى عالم آراى نادرى، و بعد از صفويه عالم آراى ناد
(654). نك: علل برافتادن صفويان، مقاله ترجمه متون دينى به پارسى در دوره صفوى، ص 368. دو ترجمه ديگر نيز در همانجا معرفى شده است.
(655). نك: ميراث اسلامى ايران (از انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى)، دفتر دوم، سه رساله درباره ابومسلم و ابومسلمه
(656). تاريخ ادبيات فارسى استورى، ص 865
(657). مقالات تاريخى، دفتر اول، قم، الهادى، 1375
(658). در سالهاى اخير، افزون بر آن كه درس تاريخ اسلام به عنوان يك درس جنبى در كنار درسهاى حوزوى دربرنامه درسى مديريت حوزه پذيرفته شده، نخست بار در مركز آموزش امام خمينى رحمة الله عليه به كوشش مولف اين سطور، گروه تاريخ شكل گرفت. پس ازآن در دفتر همكارى حوزه و دانشگاه نيز بخش تاريخ كار اموزشى خود را آغاز كرد. افزون بر آن، در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى نيز كار كامپيوترى كردن متون تاريخ اسلام آغاز شده و تا كنون قدمهايى برداشته شده است. بايد كار مراكز تحقيقاتى را در زمينه متون شيعى كه بخشى ازآنها تاريخى است و نيز كارهاى پژوهشى برخى از موسسات تحقيقاتى قم را در زمينه تاريخ، بر آنچه گذشت افزود. اين قبيل كارها در مؤسساتى نظير مراكز تحقيقات وابسته به دفتر تبليغات اسلامى، معارف اسلام، مؤسسه آل البيت بويژه در نشريه وزين تراثنا انجام مىگيرد.
(659). چاپ پيشين اين كتاب در شش مجلد بود اما چاپ جديد با بازنگرى و تصحيح هاى فراوان در ده جلد متشر شده است. (دارالسيرة و افست قم، 1418)
(660). الملل والنحل الواردة فى كتاب الانساب، عبدالله بن صالح البراك، رياض، دارالوطن للنشر، 1417
(661). اين گفتار پيش از اين در دو قسمت در مجله پژوهش شماره اول ودوم از سال نخست به چاپ رسيده واكنون با اصلاحات واضافات در اينجا به چاپ مىرسد.