بنابراين براى به دست آوردن اين فضيلت بزرگ اخلاقى، مجموعه اى از صفات نيك را بايد در وجود خود زنده كرد. چرا كه بدون آنها حسن خلق آشكار نخواهد شد.

«غزّالى» در اينجا تعبير جالبى دارد و مىگويد: همان گونه كه صورت زيبا تنها به زيبايى چشم ها بدون زيبائى بينى و دهان و گونه ها حاصل نمى شود بلكه بايد تمام اعضاى صورت زيبا باشد، تا حسن ظاهر به كمال برسد. در زيبائى باطن و حسن خلق تا قواى چهار گانه آگاهى و غضب و شهوت و عدالت به حدّ اعتدال و كمال نرسد اين زيبائى حاصل نمى شود.

بى شك عامل توارث نيز در اينجا مؤثر است، امام اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد: «حُسْنُ الاَْخْلاقِ بُرهانُ كَرَمِ الاَْعْراقِ; حسن اخلاق دليل بزرگوارى ريشه هاى وراثت است». (1)

و در جاى ديگر مىفرمايد: «اَطْهَرُ النّاسِ اَعْراقاً اَحْسَنُهُمْ اَخْلاقاً; آنها كه ريشه هاى پاك ترى دارند، اخلاق بهترى دارند». (2)

اين نكته نيز در تمام مباحث اخلاقى نيز بايد مورد توجه باشد كه بدون امدادهاى الهى فراهم كردن فضايل اخلاقى ممكن نيست، بايد دست به دامن لطف الهى زد و با تمام وجود از پيشگاهش توفيق به دست آوردن اين فضائل را نمود.

در حديثى از رسول خدا (صلّى الله عليه وآله) مىخوانيم: «اَلاَْخْلاقُ مَنايِحٌ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَاِذا اَحَبَّ عَبْداً سَنَحَهُ خُلْقاً حَسَناً وَ اِذا اَبْغَضَ عَبْداً مَنَحَهُ خُلْقاً سَيِّئاً; اخلاق، مواهب الهى است، هنگامى كه بنده اى را (به خاطر نيّات و اعمالش) دوست دارد، اخلاق نيك به او مىبخشد، و هنگامى كه بنده اى را (به خاطر نيّات و اعمالش) مبغوض دارد اخلاق سوء به او مىدهد». (3)

سيره پيشوايان

يكى از بهترين راه ها براى كسب فضيلت حسن خلق، و ملاحظه آثار شگفت انگيز آن، بررسى حال پيشوايان بزرگ دين است:

1. غرر الحكم، حديث شماره 4855.

2. همان، حديث 3032.

3. بحارالانوار، جلد 68، صفحه 394، حديث 64.