فصل اول: پيشينه تاريخي قم، برخاستگان آن و حوزه علميه

قم قبل از اسلام

تاريخ، قيافه قم را قبل از ظهور اسلام درست نشان نمي دهد، ولي آنچه كه مسلم است اين است كه قم قبل از اسلام آباديِ داراي سكنه بوده و در لابلاي تاريخ به آن اشاره اي شده است، اما حدود قم به طور كلي، خصوصيات آن در زمان ها و قرون قبل از ظهور اسلام به خوبي روشن نيست.

به نظر مي رسد كه قم قبل از اسلام به صورت قلعه هاي متعدد بوده و ساكنان برخي از آنها زرتشتي و بعضي ديگر يهودي بوده اند، و شهر شدن آن چنان كه خاطر نشان مي شود به دست اشعري ها كه اصلاً از نژاد عرب يمني و شيعه بودند شده و لذا ايشان نزد اهل تاريخ از مفاخر قم به شمار آمده اند، و شهر شدن قم ملازم با تشيع و ولايت خاندان نبوت(ع) بوده است.

برخي از مورخان قديم، نام بعضي از نامداران پيش از ظهور اسلام را كه در قم حكومت كرده اند، ذكر كرده اند.

نويسنده كتاب انوار المشعشين(8)به نقل از كتاب سيرالملوك عجم مي گويد: بهرام گور(9)به جانب بلاد ارمنيه مي رفت، گذرش به سوي اطراف ساوه افتاد، قم و روستاهاي آن را بنا كرده و به نام"ممجان" گذاشت.(10)ولي با توجه به محل اصلي شهر قم كه خرابه هاي آن اكنون در يك كيلومتري شرقي شهر مشاهده مي شود و همچنين از نام هاي روستاهاي اطراف شهر، و وضع زندگي ساكنان اين روستاها، براي انسان شكي باقي نمي ماند كه شهر قم بر خلاف گفته"ياقوت حموي"(11)ا ز شهرهاي ساخته شده دوره اسلام نيست، بلكه مدتها پيش از ظهور اسلام وجود داشته و از شهرهاي آباد ايران بوده است.

نام قم و توصيف زعفران آن در كتاب"خسرو و كواذان وريذك" از آثار زمان ساساني(12)ذكر گرديده است.

به علاوه سندي در دست داريم كه اسكندر مقدوني(13)قم را نيز ويران كرد، به احتمال قوي آبادي قم از زمان هخامنشيان(14)شروع گ

رديده است.(15) قدمت اين شهر به پايه اي است كه بناي آن را به يكي از پادشاهان پيشدادي يعني تهمورث(16)نسبت داده اند، شكي نيست كه در زمان ساسانيان، قم معروف بوده است... و در شاهنامه فردوسي(17)هم سه جا نام قم ذكر شده است.(18)