يمانى صنعانى , علامه قاضى حسين بن العمرى (م .

آيات الاحكام .

يمنى زيدى , علامه شيخ محمد بن يحيى (متوفى 957 ه.)

آيات الاحكام مى باشد.

حاشيه نگارى و تعليقه پردازى تفاسير قرآن

تـعليقه نگارى و حاشيه پردازى نسبت به كتابهاى موجود تفسيرى , فقهى , اصولى يكى از روشهاى متداول و معمول اهل علم در گذشته و حال مى باشد.علمى آن بوده است كه برخى از نواقص يا احيانا اشكالاتى را كه كتاب متن در بر داردبرطرف و آن را كامل و بى نقص نمايند يا كاستى هاى آن را جبران كنند.

فضاى آكنده از صفا و ادب و احترام صورت مى پذيرفت .از اعـتـبـار اصـل نـمى كاست بلكه بر اعتبار آن نيز مى افزود چون معمولا كتابهايى موردتعليقه و تحشيه قرار مى گرفتند كه خود كتاب و نويسنده ى آن از شان و اعتبار والايى برخوردار بودند.تصانيف الشيعة )) مورد دقت و مطالعه قرار گيرد ((388)) .

در ايـن مـورد نـوعا كتابهاى بزرگان علم و ادب , فقه و فقاهت , يا تفسير و تحليلهاى قرآنى مورد حاشيه نگارى و تعليقه پردازى قرار مى گرفتند.نكته حائز اهميت در اين امر علمى و ادبى آن است كه در روزگاران گذشته , بدون تعصب و تعند نـوع كتابهاى تفسيرى اهل سنت مورد عنايت و توجه بزرگان تشيع قرارگرفته است و گاهى به صـورتـهـاى مـعـكـوس كتابهاى شيعه از سوى آنان مورد تعليقه نگارى فرا گرفته است , بى آنكه گرايشات اعتقادى كوچكترين مانع اين حركت علمى و فرهنگى گردد.

تـفـاسـيـر اهل سنت مانند: انوار التنزيل قاضى بيضاوى , تفسير جلالين , و از كتابهاى شيعه تفسير الـتـبـيان , مجمع البيان , الصافى , البرهان مورد تحشيه و تعليقه بزرگان شيعه مانند ابن ادريس , شيخ بهايى استرآبادى و جمعى ديگر قرار گرفته است كه ما چند مورد از آنها رامعرفى مى نماييم .تحشيه و تعليقه قرار نگرفته است نوعا مورد تاييد و امضا محشى قرار دارد.استرآبادى , امير فضل اللّه , حواشى و تعليقاتى بر تفسير زبدة البيان محقق اردبيلى دارد.

اظـهـارات مـرحـوم سـيـد حـسـن صـدر در تكمله امل الامل اين تعليقه داراى تحقيقات حسنه مى باشد ((389)) .تـنكابنى سراب , حواشى و تعليقاتى بر تفسير زبدة البيان محقق اردبيلى داردكه در جلد 6 ص 29 معرفى گرديده است .حـلـى عـجلى , ابن ادريس از علماى قرن ششم , حواشى و تعليقاتى بر تفسيرالتبيان شيخ طوسى دارد.تاليف آن به سال 570 ه.است : ((من اين تاليفات را با خط ابن ادريس در فارسى ديده ام)) ((390)) .

مـخـتـارى نائينى , امير بها الدين محمد بن امير محمد باقر از علماى قرن دوازدهم نيز حواشى و تعليقاتى بر تفسير زبدة البيان محقق اردبيلى دارد.در جلد 4 صفحه 153 الذريعه آمده است .

حواشى و تعليقات تفسير بيضاوى

اردكانى يزدى , سيد صدر الدين بن سيد نصير الدين طباطبايى (متوفى 1317ه).استرآبادى , ملا محمد جعفر (متوفى 1363 ه.)كـتـاب مظاهر الاثار گزارش نموده است حاشيه اى بر تفسير بيضاوى دارد كه در الذريعه جلد 6, صفحه 41 معرفى نموده است .امير ابوطالب , نوه ميرفندرسكى , حاشيه اى بر تفسير بيضاوى تاليف قاضى ابوسعيد عبداللّه بن عمر بيضاوى (متوفى 682 ه.)41 معرفى نموده است .

ايروانى , فاضل (متوفى 1306 ه.بيضاوى دارد.بهائى , شيخ محمد بن حسين حارثى (متوفى 1030 ه).بر تفسير بيضاوى دارد.خراسانى شيرازى , (متوفى 1263 ه).بيضاوى دارد.خلخالى , سيد حسن (متوفى بعد از 1024 ه.دارد كه در آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود.خلخالى , مولا على قلى (متوفى 1115 ه).قاضى بيضاوى دارد.سلطان العلما, ميرزا علا الدين حسين بن رفيع الدين محمد (متوفى 1046 ه .)

شيرازى , ميرزا نصر اللّه , حواشى و تعليقاتى بر تفسير قاضى بيضاوى دارد.شيرازى , ميرزا محمد بن حسن , حواشى و تعليقاتى بر تفسير قاضى بيضاوى دارد.عبادى هويزى , حواشى و تعليقاتى بر تفسير قاضى بيضاوى دارد.علوى , مولا وجيه الدين عبدالسلام (متوفى 1037 ه).بر تفسير قاضى بيضاوى دارد.قاضى نوراللّه , شوشترى , حواشى و تعليقاتى بر تفسير قاضى بيضاوىدارد.

كاشانى , شاه طاهر بن رضى الدين اسماعيل حسينى معروف سيالكوتى (متوفى 1067 ه.كركى , معاصر شيخ حر عاملى (متوفى 1076 ه).تفسير بيضاوى دارد.گيلانى , ملا محمد رفيع بن فرج (متوفى قرن 13 ه.)تفسير قاضى بيضاوى دارد.مجلسى , آقا هادى سبط مجلسى حواشى و تعليقاتى بر تفسير قاضى بيضاوى دارد.نجفى مرعشى , حاشيه بر تفسير بيضاوى .هويزى , شيخ عبدالعلى (متوفى 1053 ه.)قاضى بيضاوى دارد.اينان بزرگانى هستند كه بر تفسير فوق حواشى و تعليقاتى داشته اند.و تعليقات آن تفسير محدود به اين نامبردگان نمى گردد ((391)) .

حواشى و تعليقات تفسير الصافى

تفسير الصافى تاليف مرحوم فيض كاشانى (متوفى 1091 ه.)اسـت كـه مورد انبوه تعليقه ها و تحشيه ها قرار گرفته است كه در الذريته 5 مورداز آنها به اسامى ذيل آمده است توسيركانى , ميرزا محمد تعليه اى بر آن دارند.خوينى قزوينى , (متوفى 1207 ه.)دماوندى كربلايى , عبدالرحيم بن محمد بن يونس (متوفى 1160 ه.)تعليقه اى بر آن دارند.مدرس يزدى , سيد صدر الدين , تعليقه اى بر آن افزوده اند.مدرس يزدى , سيد ميرزا على طباطبايى معروف به ((وامق )), تعليقه اى بر آن افزوده اند.

حواشى و تعليقات تفسير قمى

ايـن تـفـسـير از ديگر تفاسيرى است كه داراى حاشيه و تعليقه مى باشد كه از آن ميان در الذريعه تعليقه ى ذيل را آورده است سيستانى , ميرزا هادى بن سيد على نزيل كربلا تعليه اى بر آن دارند.

حواشى و تعليقات تفسير كشاف

تفسير كشاف تاليف جار اللّه محمود بن عمر خوارزمى زمخشرى (متوفى 528 ه .)كه از ميان مشاهير آنها دشتكى , (متوفى 903 ه.)شيخ بهايى , تعليقه اى بر آن دارند.صاحب بحر الاصداف ,تعليقه اى بر آن دارند.صاحب تحفة الاشراف , تعليقه اى بر آن دارند.مؤلف تفسير كنز الدقايق , تعليقه اى بر آن دارند.همدانى , ميرزا ابراهيم , صاحب حاشيه بر الهيات شفا.

حواشى و تعليقات تفسير مجمع البيان

مجمع البيان تاليف مرحوم طبرسى (متوفى 548 ه.)

تعليقه و پر حاشيه مى باشد كه مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى تنها يك حاشيه را نام مى برد.

غازى قزوينى , مولا خليل (متوفى 1089 ه.)

حواشى و تعليقات تفسير ابوالفتوح رازى

تفسير ابوالفتوح رازى نيز از تفاسير پرحاشيه مى باشد كه يك مورد را نام مى بريم

قمشه اى , ميزا مهدى , تعليقه اى بر آن دارد.

استدراكات

در ايـن بـخش تعدادى از تفاسير و پژوهشهاى قرآنى كه از قلم افتاده و بعد ازبسته شدن صفحات مجلدات قبل به نظر نگارنده رسيده است درج مى گردد.فاقد ترتيب تاريخى لازم خواهد بود, از اين رو, به ترتيب حروف تهجى نام اول فاميلى نويسندگان اقدام به ثبت و درج خواهد شد.آيت اللهى , سيد احمد, مؤلف راه بهشت يا تفسير سوره حمد مى باشد.قرآن در 42 صفحه به صورت جيبى به سال 1372 ه.

ابن عباس , عبداللّه , مؤلف و گردآورنده تنوير المقباس فى تفسير ابن عباس مى باشد.ايـن اثـر قرآنى به سال 1314 در مصر در حاشيه الدر المنثور آمده بود كه اخيرا در 1356در بولاق مصر به صورت حروف سربى در 490 صفحه به چاپ رسيده است و آنچنان كه در 1290 در بولاق و در 1280 در بمبئى به چاپ سنگى رسيده بود ((393)) .احقاقى , شيخ ميرزا عبدالرسول , مؤلف ((تفسير الثقلين , شرح حديث ثقلين وتفسير فاتحة الكتاب و سوره الاخلاص )) به زبان فارسى توسط انتشارات پروا به سال1414 ه.

اويسى قزوينى , محمد حسين غلامعلى (متوفى 1414 ه.)اويـسـى به زبان فارسى از سال 1380 تا 1411 در چند مجلد ترتيب داده است و دركتابخانه ى او در قزوين نگهدارى مى شود ((394)) .

بازرگان , مهدى , مؤلف ((پا به پاى وحى )) مى باشد.

تدبرى است كه به سال 1415 ه.پيرامون 16 سوره از سوره هاى آخر قرآن به چاپ رسيده است .بـخش جارا, حسن , مؤلف تفسير ((انوار النجف فى اسرار المصحف )) به زبان اردو كه توسط مكتبة انوار النجف پيشاور پاكستان به سال 1402 ه.تمام سوره هاى قرآن مى باشد.بـروجـردى نـجـفى , مجتبى , مؤلف ((نمونه اى از تفاسير)) به زبان فارسى كه تاكنون6 جلد از آن انتشار يافته است .

بغدادى , قاسم , مؤلف ريحانة التفاسير لكتاب اللّه المنير, كه به سال 1415 ه.در مطبعه مشهد شامل تفسير سوره ى حمد به چاپ رسيده است .بـهـايى لاهيجى (متوفى 1380 ه ق ), او مؤلف يك دوره تفسير منظوم بر قرآن مجيد بود كه در اثر حريق از بين رفته است و اكنون دو عنوان كتاب تفسيرى دارد.

1ـ تفسير قرآن مجيد در 8 جلد (مخطوط). 2ـ تفسير سوره جمعه كه در كتابخانه خانقاه نعمت الهى تهران موجود مى باشد.او در سال 1339 ه.بهرام پور, ابوالفضل , مؤلف ((تفسير آسان )) به زبان فارسى در 6 جلد كه به سال1400 ه.سوره هاى ق , حجر, ابراهيم , محمد, فتح , جمعه و منافقون مى باشد.بيضاوى اصفهانى , على بن محمد حسن حسينى (متوفى 1312 ه.)تفسير ((سوره آل عمران )), كه در الذريعه , جلد 4, صفحه 34 معرفى شده است .

تـبـريـزى , غلامحسين , مؤلف الدرر السمينه فى تفسير سورة الجمعة المباركه به زبان فارسى كه توسط چاپخانه حيدرى به سال 1393 ه.رسيده است .توتونچى تبريزى , محمد حسين , مؤلف تعدادى از سوره هاى قرآن مجيد از آن ميان سوره ى ماعون و والعصر مى باشد كه در سال 1366 ه.است .تهرانى , حاج شيخ عبدالحسين , مؤلف مصباح النجاة فى اسرار الصلاة مى باشد كه به سال 1378 به چاپ رسيده است .

مربوط به آن به صورت سربى در 297 صفحه رقعى در تهران به چاپ رسيده است ((396)) .ثـنـائى شـعار, محمد, مؤلف ((بيان القرآن بر اساس تفسير ميزان )) به زبان فارسى كه توسط دفتر نشر فرهنگ قرآن , جلد اول در 356 صفحه و جلد دوم در 336 صفحه به سال 1405 ه.جـلالـى , سـيـد محمد حسين حسينى جلالى , مؤلف اوضح البيان فى تفسيرالقرآن , شامل جز عم توسط مؤسسه العارف للمطبوعات به سال 1411 ه.صفحه به چاپ رسيده است .

جـوادى آمـلـى , حاج شيخ عبداللّه , مؤلف تفسير موضوعى قرآن كه تا جلدهفتم , داستانها و قصص انبيا (ص ) را تحرير و تفسير نموده است .حائرى , شيخ عبدالرحيم بن عبدالحسين , مؤلف ((مشرق الانوار فى اسرارالقرآن )) مى باشد كه در سال 1373 به چاپ رسيده است .يگانگى و وحدت به صورت جيبى در 182 صفحه به صورت سربى به چاپ رسيده است ((397)) .حائرى لاهيجانى , شيخ عبدالحسين , مؤلف لئالى الاسرار فى تفسير القرآن كه در سال 1385 ه.

تهران به چاپ رسيده است ((398)) .حاج سيد جوادى , سيد عباس مشهور به مدرس , مؤلف ((انوار نبوب )) تفسيرى از قرآن كريم كه در 379 صـفـحـه توسط كتابخانه ى صدر تهران به سال 1402 از اول قرآن تا آخر سوره ى نسا به چاپ رسيده است .حجازى , سيد مهدى حجازى اصفهانى , روش خليل الرحمان مى باشد.تفسير به سال 1377 در 150 صفحه رقعى به صورت سربى به چاپ رسيده است ((399)) .

حسينى شاه عبدالعظيمى (متوفى 1384 ه.)زبان فارسى مى باشد.انتشارات ميقات به سال 1404 ه.حلى , سيد مسلم بن سيد محمود حسينى , مؤلف القرآن و العقيده او آيات العقايد كه به سال 1380 ه.است ((400)) .

خالصى , ضيا الدين عبدالحسين (متوفى 1370 ه.)على تفسير الانوار التنزيل للبيضاوى مى باشد.مؤلف موجود مى باشد ((401)) .خـليلى , شيخ محمد, مؤلف القرآن و الطب الحديث كه پيرامون مقايسه آيات قرآنى با فراورده هاى پزشكى جديد تاليف نموده است .

نجف اشرف به صورت حروف سربى در 122 صفحه وزيرى به چاپ رسيده است ((402)) .خـلـيـلـيان , سيد خليل , مؤلف سيماى زنان در قرآن كه در سال 1392 توسطشركت سهام انتشار كتاب در 182 صفحه به چاپ رسيده است ((403)) .

دربندى , محمد على بن حاج محمد كاظم دربندى مشهور به كاظم بيك مؤلف مفتاح كنور القرآن مـى بـاشـد كـه در سال 1276 در 344 صحفه در پطرزبورگ به صورت رحلى چاپ سنگى رسيده است ((404)) .رسولى گوگانى , شيخ حسن , مؤلف لمعة النور فى تفسير آية النور مى باشد كه در سال 1366 ه.رسيده است ((405)) .

رشتى , آية اللّه العظمى ميرزا حبيب اللّه (متوفى قرن 14 ه.)بيش از 17 عنوان كتاب و تاليف مى باشد يكى از آنها حاشيه بر تفسير جلالين مى باشد ((406)) .رضوى , سيد بن الحسن , مؤلف منهج البيان فى تفسير القرآن مى باشد.تفسير در يك مجلد داراى 526 صفحه وزيرى به سال 1406 ه.گرديده است .رضوى , سيد راحت حسين , مؤلف ((انوار القرآن )) به زبان اردو كه در سال 1355ه.

روحانى نجف آبادى , على , مؤلف ((الفرقان فى تفسير القرآن )) در 22 جلد كه شامل تمام سوره هاى قرآن مى باشد.

النجف الدينيه به سال 1392 ه.ريحان , سيد على رضا (متوفى 1387 ه.)اين تفسير شامل تمام تفسير قرآن بوده و در تهران به چاپ رسيده است .زنجانى نجفى , آقا فتحعلى (متوفى 1338 ه.)

شامل تمام سوره هاى قرآن مجيد مى باشد.سعيدى لاهيجى , حاج محمد (متوفى 1403 ه.)شـاگـردان آيـات عـظام : كاشف الغطا, شيخ عبدالحسين رشتى , خوئى , ميرزا هاشم عاملى ,امام خمينى (ره ) مى باشد.

1ـ النبى موسى (ع ) فى القرآن , پيرامون زندگى و داستانهاى حضرت موسى (ع )مى باشد.

2ـ آيات الاحكام , پيرامون آيات حكمى و فقهى قرآن مجيد مى باشد.

3ـ تفسير قرآن كريم , ظاهر آن است كه تمام آيات و سوره هاى قرآن را در برمى گيرد.

از آثـار متعدد ايشان فقط سادات متقدمه گيلان , جغرافياى گيلان , رجال 2000 ساله گيلان به چاپ رسيده است و الباقى در اختيار خانواده محترم او مى باشد.وفـات او در غـروب دوشـنـبـه 10 ربـيـع الثانى به سال 1403 مطابق 1361 در تهران رخ داد و در حسينيه مدرسه لاهيجان به خاك سپرده شد ((409)) .شريعتمدارى , على بن محمد (متوفى 1315 ه.)در الذريعه , جلد 4, ص 270 معرفى شده است .

شفاهى , محسن , مؤلف محترم تفسير سوره ى حمد و ياسين كه توسط خودايشان به سال 1405 ه.

شـمـس , سـيـد اشرف حيدرآبادى هندى , مؤلف ((لوامع البيان فى تفسير القرآن ))به زبان عربى , شامل تفسير تمامى سوره هاى قرآن در 30 جلد به سال 1345 ه.چاپ رسيده است .

شهرستانى , سيد عبدالرضا مرعشى , مؤلف ((المعارف الجليه فى تبويب اجوبة المسائل الدينيه )) به زبان عربى كه توسط مطبعة النعمان نجف در 371 صفحه به سال1392 ه.

شـيـرازى , سـيد حسن , مؤلف ((من لايحضره الخطيب بحوث و محاضرات فى التفسير و التربية و الادب و التاريخ )) به زبان عربى در 4 جلد كه شامل برخى از آيات قرآن مى باشد.رسيده است .

صدر, سيد محمد باقر مؤلف ((انسان مسئول و تاريخ ساز از ديدگاه قرآن ))مى باشد.1400 ه.

طباطبايى يزدى , سيد صدر الدين محمد نصير اردكانى , مؤلف لسان الصدق فى تفسير سوره الدهر و القدر مى باشد.گلبهار در 152 صفحه رقعى به صورت چاپ سربى پيرامون بينش و غرض آفرينش دريك جلد به چاپ رسيده است ((410)) .

طـيـبـى شـبسترى , سيد احمد, مؤلف ((حول تفسير الميزان )) كه به صورت نقد وبررسى تفسير شـريف الميزان به سال 1377 هنگام انتشار نخستين مجلدات آن به صورت سربى و رقعى به چاپ رسيده است ((411)). عالمى موسوى اصفهانى , حاج سيد مهدى صدر, مؤلف كلام قدوسى درتفسير آية الكرسى مى باشد.

شريفه كه صدرنشين جدول آيات قرآنى از نظر تفسير و تشريح مى باشد.صورت سربى و رقعى در 80 صفحه به سال 1368 ه.رسيده است ((412)) .عروضى نجفى , شيخ قاسم بن حسن آل محيى الدين الجامعى النجفى , مؤلف البيان فى شرح غريب الـقـرآن كـه در نـجف اشرف به سال 1374 با تصحيح مرتضى الحكمى در 3 جلد مجموعا در 549 صفحه به چاپ رسيده است .بولاق تچديد طبع گرديده است ((413)) .غروى , محمد, از دانشمندان شيعه لبنان و مؤلف ((الاسم الاعظم او معارف البسمه و الحمدله )) به زبان عربى مى باشد.1402 ه.

غروى گلپايگانى , مفسر محترم سوره هاى بقره , توحيد, فلق , ناس و تعدادى ديگر از سوره هاى كه به ترتيب در تهران به چاپ رسيده است .فـريـد گلپايگانى , شيخ حسن , مؤلف تفسير سوره ى حديد, صف , تغابن وحشر كه در 179 صفحه توسط انتشارات برهان تهران به سال 1405 ه.رسيده است .فـيـوضـات , ابـوالـقاسم , مؤلف منهاج النجاة فى تفسير الصلوة مى باشد كه در سال1373 به چاپ رسيده است .

صفحه وزيرى از سوى دار الكتب الاسلاميه تهران چاپ و انتشار يافته است ((414)) .قـرجـه داغـى , گوهى , حاج ميرزا حسن بن على صاحب رساله اى پيرامون آية النحل , كه در تبريز مجموعا در 354 صفحه به چاپ رسيده است ((415)) .

كاشانى , كمال الدين (عبدالرزاق بن جمال الدين كاشانى ), مؤلف تفسيرتاويلات القرآن كه در سال 13087 در مطبعه ميمنه مصر به چاپ رسيده است و پيش از آن در سال 1283 در بولاق و بار ديگر بـه سـال 1291 در بـمـبـئى بـه چاپ رسيده است و اشتباها به نام محى الدين العربى ناميده شده است ((416)) .

كـاظـمـى قزوينى , مير سيد محمد بن مهدى موسوى , مؤلف الفيوضات الربانيه فى توضيح الايات القرآنيه كه در بغداد به سال 1342 ه.كـريـمى جهرمى , مؤلف ((رازهاى آسمانى )) در تفسير سوره حديد به زبان فارسى كه در چابخانه مهر استوار قم در 276 صفحه به چاپ رسيده است .كشفى , سيد صبغة اللّه سيد جعفر بن ابى اسحاق موسوى دارابى بروجردى (متوفى 1267 ه.)

نام ((درة الصفا فى تفسير الائمة الهدى )) دارد كه در 2 يا 3 جلد تدوين و تاليف شده است ((418)) .

كوثر على شاه , حاج محمد رضا بن محمد امين تهرانى معروف به كوثر على شاه مؤلف الدر النظيم فـى تـفـسـير القرآن النظيم مى باشد كه در سال 1317 در دو جلدمجموعا 771 صفحه وزيرى در تهران به چاپ رسيده است ((419)) .لنگرودى , جعفر, مؤلف تفسير جهان نما مى باشد كه در سال 1371 به چاپ رسيده است ((420)) .

مدرس شاهرودى , حسين مزجى , مؤلف ((درس القرآن از ناس تا انسان )) كه توسط شركت چاپخانه فـردودسـى در 600 صـفـحـه شامل سوره هاى آخر قرآن با تصحيح آقايان محمود وزيرى و محمد مصباحى به چاپ رسيده است .مـدرسى , سيد محمد تقى , مؤلف تفسير ((من هدى القرآن )) به زبان عربى كه در30 جلد به سال 1407 به چاپ رسيده است .سياسى و اخلاقى مى باشد ((421)) .مرنى , سيد اسماعيل (متوفى 1318 ه.)

مرحوم علامه شيخ مرتضى انصارى مى باشد.مـيـان تـفسير قرآن مجيد به زبان پارسى , مفتاح الرياض , الموازين در شرح قوانين و شرح الروضة البهيه , حاشيه بر مكاسب و طهارت مى باشد ((422)) .مـسائلى اردبيلى , مؤلف تفسير سوره ياسين و سوره واقعه و تعددى ديگر ازسوره هاى قرآن مجيد مى باشد كه در سال 1388 در 109 صفحه در تهران به چاپ رسيده است ((423)) .

مشرقى هندى , محمد عنايت اللّه , مؤلف البلاغ المبين فى التفسير كه در سال1342 در هندوستان به صورت سنگى به چاپ رسيده است ((424)) .

مشكينى اردبيلى , على , مؤلف ((التفسير المبسوط)) به زبان عربى در چند جلدكه جلد چهارم آن شامل سوره ى آل عمران در 335 صفحه توسط مطبعه علميه قم به چاپ رسيده است .مـظـفر على شاه , محمد تقى بن كاظم طريقتى معروف به مظفر على شاه مؤلف مجمع البحار در تفسير سوره فاتحه به سال 1322 ه.ايـن اثـر قـرآنى به اهتمام معين الحكما اسداللّه خان كاشانى در 270 صفحه جيبى به صورت چاپ سربى در تهران به چاپ رسيده است ((425)) .

معرفت , محمد هادى , مؤلف ((تفسير موضوعى قرآن )), تنزيه انبيا از آدم تاخاتم به زبان فارسى كه تـوسط انتشارات ينبوع قم در 359 صفحه توسط آقاى خسروتقدسى نيا به فارسى ترجمه و انتشار يافته است .مـفـتـون يـزدى , حاج فتح اللّه بن عبدالرحيم معروف به متفون يزدى مؤلف راه راست كه در سال 1366 ه.سنگى چاپ و انتشار يافته است ((426)) .ميرزاخانى , حسين , مؤرلف ((تفسير تربيتى , اخلاقى , عرفانى , فقهى , فلسفى قرآن كريم )) به زبان فارسى كه توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامى به سال 1411 ه .

نـاصـرى , حـسـن مطر, مؤلف ((اللالى احسان فى تفسير القرآن )) به زبان عربى در 2جلد به سال 1387 ه.نجفى , محمد جواد, مؤلف ((تفسير آسان )) مى باشد.تفاسير فارسى كه در سال 1399 ه.

است كه اين تفسير شامل تمام سوره هاى قرآن مجيد مى باشد.نجفى , سيد صفدر حسين , مؤلف ((مصباح القرآن )) شامل تمام سوره هاى قرآن كه چاپ چهارم آن در لاهور انتشار يافته است .

نقوى , سيد على نقى , مؤلف ((الفرقان فى تفسير القرآن )) شامل تمام سوره هاى قرآن به سال 1357 ه.

نقوى نصيرى , تاج العلما سيد محمد على بن محمد بن سلطان العلما, مؤلف تفسير احسن القصص فـى تـفـسير سوره ى يوسف كه در عظيم آباد به صورت چاپ سنگى به سال 1305 در 812 صفحه وزيرى به چاپ رسيده است و ناشر آن لطفعلى خان بهادر رضوى مى باشد ((427)) .

تـنكابنى , شيخ محمد كاظم (قرن 11), او داراى اجازه ى روايتى از مرحوم عالم فرزانه شيخ بهايى مى باشد و داراى آثار و تاليفات متعددى است كه در بين آنها دو اثر قرآنى مى باشد.

1ـ حاشيه بر تفسير فخر رازى كه در پايان سوره كهف با خط نسخ زيبا و درشت اين موضوع را تاييد كرده است .

2ـ رسـالـه اى در حـقايق و مفاهيم الفتح كه به صورت حاشيه بر تفسير قاضى بيضاوى انجام داده است ((428)) .

صدوقى اردبيلى , مؤلف ((نور المشكاة )) در تفسير سوره نوركه به سال 1332 ه.بزرگوار تفسير سوره مائون و تعداد ديگر از سوره هاى قرآن مجيد در سال 1411 ه.چاپ رسيده است كه نام برخى از آنها عنكوتيه و حكميته در تفسير عنكبوت و سوره لغمان و ديگر سوره هاى قرآن به چاپ رسيده است .

غـفـارى , محمد على , مؤلف ((انسان نمونه )) يا ((تفسير سوره انسان )) (دهر) كه توسط انتشارات بـرهـان بـه سـال 1395 در 250 صفحه به چاپ رسيده است و ((شمع زندگى )) يا ((تفسير سوره نور)) كه در 366 صفحه توسط انتشارات برهان به سال 1394 ه .

ولى , شاه نعمت اللّه , مؤلف تفسير سنگى وزيرى در 400 صفحه به پيوست رضوان المعارف االالهيه به چاپ رسيده است ((430)) .نخعى لاهيجانى , شيخ حسن (متوفى 1375 ه.)مـعـارف خطه لاهيجان مى باشد در 51 سال عمر خود آثار خير و تاليفات ارزشمندى ازخود به جا گذاشته است كه دو عنوان از آنها مخصوص قرآن مجيد مى باشد.1ـ تفسير قرآن كريم به عربى (مخطوط). 2ـ القرآن و التفسير.

از ديـگـر آثـار او ((حـبـل الـمـتين )) در خلافت حضرت على (ع ), ((كشف اليقين )),((الدلايل و الفلسفه )), ((حشر الاجساد)) مى باشد.شـهـرسـتـان لاهـيجان ديده از جهان فرو بست و مقبره او در شهر لاهيجان در محله كلاله بقعه معروف به امام رضوى قرار دارد ((431)) .هندى نجفى , سيد احمد بن رضا موسوى , مؤلف تفسير سورة الانبيا در 240صفحه در نجف اشرف توسط مطبعة الوعى به صورت سربى به چاپ رسيده است .

ياسين خليل , از مفسران شيعه لبنان و مؤلف ((اضوا على متشابهات القرآن ))به زبان عربى و توسط مكتبة الاهلال در دو جلد به سال 1400 ه.چاپ و نشر رسيده است .اين تفسير آيات متشابه را به ترتيب سوره هاى قرآن به صورت سوال و جواب درآورده است .ترتيب داده است .

پايان كار

((الحمد للّه وحده و له الشكر على ما انعم )). شـكـر خـدا را كـه سيرى كوتاه در ((طبقات مفسران شيعه )), در 5 مجلد در طول 5 سال تمام , با مـعـرفـى 2000 مفسر شيعه قرآن مجيد در اينجا به پايان مى رسد و با فضل خداوندحداقل كار اين اسـت كـه اساس و شالوده طبقات شيعه ريخته شد و يقين داريم كه آيندگان به صورت كاملترى نسبت به معرفى ((طبقات مفسران شيعه )) اقدام خواهند نمود و اين كارناتمام را به اتمام و اكمال خواهند رساند در اينجا چند ويژگى و امتياز در مورد اين كتاب يادآورى مى شود

1ـ نخستين مزيت اين كتاب آنست كه 2000 كتاب تفسير و ترجمه را همراه باسبك تفسيرى آنها از لابـه لاى كتاب ها و قفسه هاى كتابخانه ها و احيانا موزه ها بيرون كشيده و در مجموعه اى كامل در اخـتـيار طالبان و شيفتگان اين قبيل كوشش ها قرار داده است كه قبلا چنين اثرى وجود خارجى نداشت و اين امر نخستين بار صورت مى پذيرد.

2ـ تـراجـم رجـال و آشنايى با اعيان تفسيرى و تاريخى بيش از 2000 نفر از رجال علمى و تفسيرى شـيعه را در ضمن تحقيق و بررسى با مراجعه به منابع اصلى به صورت دقيق مشخص ساخت و از ايـن نـظـر خـود به صورت يك دائرة المعارف رجالى شيعه درآمد كه طالبان به ويژه علاقه مندان معارف قرآنى مى توانند از آن الهام بگيرند و درتحقيق و بررسى هاى قرآنى خود با كتاب و استحكام و سرعت بيشترى گام بردارند.

3ـ در طول تاليف و نشر كتاب اهميت مساله از سوى برخى از انديشمندان ومراجع عاليقدر شيعه به ويژه مرحوم آيت اللّه العظمى سيد محمد رضا گلپايگانى و ازسوى مقام معظم رهبرى حضرت آيـة اللّه خـامـنـه اى (مـد ظله العالى ) مورد تاكيد و تشويق وعنايت قرار گرفت و حمايت و تقدير عملى خود را اعلام و ترغيب مؤلف را در پيمودن اين راه مقدس فراهم فرمودند.

4ـ تـعـدادى از مـطـبـوعات كشور, به ويژه مطبوعات ويژه ى معارف قرآنى , محبت خود را به اين گـنـجـيـنـه اسرار و صندوق معارف شيعه نشان دادند و با معرفى آن به خوانندگان قرآن پژوه و گستراندن آن در محافل مختلف سعى و تلاش ارزنده اى را ازخود نشان دادند كه در اينجا سپاس و تشكر خود را اعلام مى داريم .آرى ! تشكر قلبى خود را به يكايك عزيزان اعلام و از خداوند متعال توفيق خدمت به قرآن مجيد اين گنجينه ى هدايت , شرف , استقلال را خواهانيم .

راهنماى طبقات پنجگانه

اكـنـون كـه بـا فـضل الهى پس از 5 سال تلاش و كوشش , كتاب ((طبقات مفسران شيعه ))طبق برنامه پيش بينى شده به پايان مى رسد, ضمن ابتهال و تضرع به درگاه الهى نسبت به اين توفيقى كـه به اين بنده ضعيف عنايت فرمود تا تعداد 2000 تن از مفسران وكاوشگران گمنام قرآنى شيعه را در مـجـمـوعه اى ارائه دهد ـ امرى كه تاكنون سابقه نداشته است و يقينا لاحقه ها و پى آمدهاى مكررى خواهد داشت ـ دو بشارت در اين زمينه به اطلاع خوانندگان گرامى مى رسد

1ـ اين كتاب هم اكنون در دست ترجمه به لغت قرآن مجيد قرار گرفته است وامكانات چاپ و نشر آن توسط برخى از نيكوكاران خيرانديش , در قاهره فراهم شده است .دوست داران قرآن و عترت (شيعه ) هر چه بهتر آشنا گردند.

2ـ پس از مدتى نه چندان دور, مجموعه اى به نام ((راهنماى طبقات )) پيرامون مجلدات پنج گانه مشتمل بر فهارس , اعلام , اماكن كتابها, منابع و ماخذ و احيانااستدراكات مفسران بجا مانده تنظيم خـواهـد شد كه يقينا آن وقت تعداد مفسران باقيمانده و نوظهور, با فضل خدا به رقم قابل توجهى خواهد رسيد.

نياز به ويراستارى و پالايش

نـگـارنده ى ناتوان بيش از هر فرد ديگرى اطلاع و آگاهى دارد كه كتاب حاضر نيازبه ويراستارى ادبـى كـامل و تصحيح دقيق محتوايى و علمى دارد, ولى با غرق شدن درامواج گردابهاى تتبع و تفحص به قصد نجات دادن غرق شده ها و گرفتن نفائس وذخائرى كه اگر امروز ثبت نمى شدند فردا بسيار دير بود (و به اين نشان كه تاكنون خيلى از آنها نيز از دست ما رفته است ), فرع را فداى اصل و ويرايش را فداى پيدايش , ومستحبات را قربانى واجبات نموده است

و با اعتذار از اهل ادب و قـلـم و آفرينش هاى هنرى , مطالب كتاب را با همان وضع ساده و ابتدايى بدون پيرايش و ويرايش درج نموده است , و چه بسا در اثر همين اشتغال فراگيرنده موارد اندكى نيز بر خلاف هدف كتاب درعداد و شمار مفسران شيعه راه پيدا كرده است كه اصولا جاى او نبوده است .قبيل موارد و تصحيح كامل آن با پايان گرفتن اصل كتاب , كار بسيار سهل و ساده مى باشد.

چـون بـا يكبار مرور و تجديد نظر و با يك ويرايش ادبى و محتوايى مختصر, هر دو نقيصه مرتفع و عملى خواهد شد و اگر عمرى باشد به همين زودى ها.انـتـظـار نظرات خوانندگان و محققان عاليقدر كشور هستيم , ضمن طلب رحمت به ارواح پاك مـفـسران و خدمتگزاران گذشته ى قرآن كريم , از خداوند متعال توفيق خدمت وعنايت بيشتر به خادمان قرآن مجيد را در عصر كنونى مسئلت مى نمائيم .

خاتمة الكتاب

((وفـى الـخـتـام , ربنا لك الحمد والف حمد, يا حنان يا منان على ما مننتنا على اتمام هذا الكتاب بيدي الاثمه و الداثره .))الـهـى لـك الـشـكـر شـكـر الـشـاكـرين ولك الحمد حمد الحامدين على نعمك وآلائك السابغة والمتواترة وتفضلاتك الدائمه .

الـهـى لـك الـثـنـا على ما انزلت لنا الكتاب وشرفتنا بالنبوة واتممت لنا النعمة بالولاية ونحمدك عـلـى تفضلك بمؤانستنا بالكتب التى دونت حول كتابك الكريم وقرآنك العظيم واعتكف مؤلفوها عـلـى عـتبة فرقانك الشريف وهو اعظم فخر واكبر شرف وابقى ذخر لنا وللمؤمنين , الذين سبقونا بالايمان .والابتهال , يا اله العالمين .

عبدالرحيم العقيقي البخشايشي .

11 ذيقعدة الحرام 1417 ه.

1/1/1376 ه.

منابع و ماخذ

در تهيه و تنظيم اين كتاب علاوه بر((قرآن مجيد)) از منابع زيراستفاده شده است

1 ـ آلا الرحمن فى تفسير القرآن ـ شيخ محمد جواد بلاغى نجفى ـ دار احيا التراث العربى ـ بيروت .

2 ـ ائمتنا ـ على محمد على دخيل ـ دار المرتضى ـ بيروت ـ 1402.

3 ـ احسن الوديعه فى تراجم مشاهير مجتهدى الشيعه ـ محمد كاظمى ـ چاپ حيدرى ـ تهران .

4 ـ اختيار معرفة الرجال كشى ـ تلخيص شيخ طوسى ـ دانشگاه مشهد ـ 1348.

5 ـ ارشاد السارى الى صحيح البخارى ـ عسقلانى ـ قاهره 1293 ه.

6 ـ ارشـاد الـعقل السليم الى مزايا القرآن الكريم ـ ابوالمسعود محمد بن محمد العمارى ـالازهر ـ مصر.

7 ـ ازالة الاوهام ـ شيخ احمد شاهرودى ـ مخطوط ـ كتابخانه حجة الاسلام اخترى .

8 ـ اساس البلاغة ـ جار اللّه ابوالقاسم زمخشرى ـ تحقيق استاد عبدالرحيم محمود ـ دفترتبليغات قم .

9 ـ اسد الغابة فى معرفة الصحابة ـ ابن اثير ـ مكتبة الاسلاميه ـ تهران 1342.

10 ـ اصول التفسير ـ خالد عبدالرحمن ـ دمشق ـ 1388 ه.

11 ـ اصول الكافى ـ ثقة الاسلام كلينى ـ دفتر نشر فرهنگ اهل بيت (ع ) ـ تهران .

12 ـ اضوا على السنة المحمديه ـ محمود ابورية ـ قم 1383 ه.

13 ـ اعيان الشيعه ـ علامه سيد محسن امين عاملى ـ دارالتعارف بيروت ـ 1403.

14 ـ الاتقان فى علوم القرآن ـ جلال الدين سيوطى ـ تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم ـقاهره 1947 م .

15 ـ الاحتجاج ـ ابومنصور طبرسى ـ نجف الاشرف ـ 1350.

16 ـ الاختصاص ـ شيخ مفيد ـ انتشارات جامعه مدرسين ـ قم .

17 ـ الارشاد ـ شيخ مفيد ـ اصفهان ـ 1364 ه.

18 ـ الاستيعاب فى معرفة الاصحاب ـ ابن عبدالبر ـ حيدر آباد ـ هند ـ 1319.

19 ـ الاصابة فى تمييز الصحابة ـ ابن حجر عسقلانى ـ قاهره 1325 ه.

20 ـ الاعـلام لاشـهر الرجال والنسا من العرب و... ـ خيرالدين الزركلى ـ چاپ 1387.

21 ـ الالقاب ـ ابن جزرى ـ نجف .

22 ـ الامالى ـ سيد مرتضى علم الهدى ـ انتشارات جامعه مدرسين ـ قم .