از سال 1414ق/ 1994م تاكنون، شاهد انتشار مجلدات كتابي با عنوان دائرة المعارف الحسينية [1]هستيم. تاكنون بيست جلد آن به ايران رسيده است. تاريخ انتشار جلد بيستم 1421ق/2000م است. مسئول و مؤلف آن محمد صادق كرباسي[2] و مقيم لندن است. وي براي اين كار مؤسسهاي اختصاصي با نام «المركز الحسيني للدراسات» تأسيس كرده است. پيش بيني مؤلف اين است كه تعداد جلدهاي آن به 500 برسد و مدعي است كه هم اكنون بيش از 300 جلد آن آمادة چاپ و نشر است[3]. اما در دفترچة راهنماي آن, پس از شمارش مجلدات بر اساس موضوعات, 332 جلد را ميبينيم[4]. كثرت و تنوع نوشتهها و اطلاعات دربارة امام حسين (ع)، كرباسي را واداشته آنها را تنظيم و تدوين و سرانجام منتشر كند. تلاش نويسنده, نظاممند كردن اطلاعات مكتوب فعلي بوده است به گونهاي كه هركس به راحتي بتواند به خواستة علمي خود برسد.
ساختار اين دائرة المعارف, موضوعي است. موضوعات اصلي مجلدات آن عبارتند از:
1. درآمدي بر اشعار حسيني
در اين مبحث به تحليل و بررسي كلي شعرهاي سروده شده در رثا يا مدح و ويژگيها و تاريخ و تطور آن اشعار ميپردازد.
2.حسين (ع) در شعر فصيح
ديوانهاي شعر از سدة اول تا پانزدهم قمري به ترتيب آمده است. ديوان مربوط به هر قرن، گزيدهاي از اشعار شاعران مختلف است كه به نظر مؤلف برتريهايي در محتوا و صنايع لفظي داشته است. نام و مشخصات شاعر در پاورقي و پس از آن، مشخصات منبع كه شعر از آن گرفته شده، آمده است.
پس از ديوانهاي مزبور, چند جلد را به شعرهاي رباعيات, مخمس, هاتف يا نامرئي و آزاد بدون وزن اختصاص داده است. نيز اشعار محلي را در چند جلد تنظيم كرده است.
3.حسين (ع) در شعر شرقي و غربي. براي اين موضوع بيست جلد پيشبيني كرده است و اشعار مهم انگليسي, فرانسوي, ايتاليايي, آلبانيايي, فارسي, تركي و ديگر زبانها را در اين جلدها تبويب ميكند.
4.زندگينامة شاعران حسيني.
5. فرهنگنامة سخنوران حسيني.
6.كتابشناسي آثار درباره امام حسين (ع).
اين كتابها به ترتيب الفباي عنوان منظم شده و اعم از خطي و چاپي است.
7. فرهنگنامة كساني كه دربارة امام نوشته دارند.
8. فرهنگنامة مقالات و گفتارهاي دربارة امام.
9. يك جلد به لغزشها و خطاهاي عاشورا نگاران پرداخته است.
10. حسين (ع) از ديدگاه قرآن.
11. حسين (ع) از ديدگاه سنت.
12. سيرة امام حسين (ع).
13. نسب شناسي امام.
14. مجموعة احاديث امام.
15. مجموعة ادعيه و مناجاتهاي حسيني.
16.گفتگوها و احتجاجهاي امام.
17. ديوان اشعار امام.
18. داستانهاي امام.
19. امام حسين (ع) در فقه اسلامي.
20. مكتب امام.
21. ابعاد و پيامدهاي نهضت حسيني.
22. زمينههاي سياسي نهضت امام.
23. زيارتهاي امام.
24. اسناد وعهدنامههاي نهضت امام.
25. زندگينامة ياران و راويان.
26. فرهنگنامة راويان و نقل كنندگان حادثه كربلا.
27. جدا شدگان از كاروان امام.
28. دوستان و دشمنان.
29. فرهنگنامة سپاهيان جنگنده با امام.
30. يزيد و خاندان اموي.
31. ابن زياد و روش تاريك او.
32. فرهنگنامة كساني كه نامشان حسين است.
33. نظريات وگفتههاي بزرگان دربارة امام.
34. نقش نهضت امام در پيدايش قيامهاي ديگر.
35. الهامها و پيامهاي نهضت امام.
36. حسين (ع) در آداب و رسوم محلي.
37. يادداشتهاي حسيني.
38. روز شمار حادثهها و پيشامدهاي كربلا.
39. داستانها و لطيفههاي الهام گرفته از كربلا.
40. فرهنگنامة اماكن و شهرها.
41. شعائر حسيني.
42. تحقيقات تاريخي.
43. معجزات و كرامات او.
44. رؤياها و خوابهاي دربارة امام.
45. فرهنگنامة مؤسسات حسيني.
46. فرهنگنامة موقوفات حسيني.
47.حسين در نوآوريهاي هنري.
48.پژوهشي دربارة شهر كربلا.
49. آرامگاههاي امام و اهل بيت و ياران او.
50. شبههها و نقد آنها.
51. مطالب گوناگون ديگر.
همانگونه كه از عناوين و ترتيب اين موضوعات پيداست, نظام و نظم ويژهاي ندارد و تا اندازهاي متشتت است. نوزده جلدي هم كه تاكنون منتشر شده ترتيب خاصي ندارد و داراي موضوعات گوناگون است.
علي رغم اين كه به دائرة المعارف نام گذاري شده، ويژگيهاي دائرة المعارف نگاري جديد را ندارد. دائرة المعارف به معناي امروزي آن از سدة هجدهم آغاز شده و بيشتر به شكل الفبايي و در قالب اطلاع رساني است[5]. امروزه به ندرت اطلاعات مندرج در دائرة المعارفها ذيل موضوعات تنظيم ميشوند. كتابهايي مانند دائرة المعارف فلسفه ويراستة پاركينسون[6] كه نام دائرة المعارف بر خود نهاده در واقع مجموعة مقالاتي در موضوعات حقيقت, شناخت شناسي, فلسفه اخلاق, متافيزيك و مذهب است و با تسامح بايد آن را دائرة المعارف ناميد. اما درگذشته كتابهايي نظير شفا يا دانشنامه علائي ابنسينا, رسائل إخوان الصفا, إحصاء العلوم فارابي كه گاهي به عنوان دائرة المعارف از آنها ياد ميشود[7], به معناي لغوي دائرة المعارف يعني مجموعهاي از معلومات و اطلاعات نه به معناي اصطلاحي و جديد هستند. دائرة المعارف الحسينية هم ميتواند از اين نام در معناي لغوي نه اصطلاحي استفاده كند.
اما نكتة دوم دربارة نظام موضوعات است. مناسبتر آن بود كه مؤلف محترم بر اساس ترتيبي منطقي, موضوعات را سامان ميبخشيد: براي نمونه, طرح ذيل به عنوان نظام موضوعات پيشنهاد ميگردد:
1. پژوهشهاي قرآني
- حسين از ديدگاه قرآن
- حسين در تفاسير اهل سنت
- حسين در تفاسير شيعه
2. پژوهشهايي در سنت و روايت و منقولات
- سيرة امام حسين (ع)
- مجموعة احاديث امام
- زيارتها
3. پژوهشهاي تاريخي
- نسب شناسي امام
- اسناد و عهدنامهها
- زندگينامة دشمنان امام
4. پژوهشهاي فقهي
- موقوفات حسيني
- امام حسين در فقه اسلامي
5. پژوهشهاي كلامي
- احتجاجهاي امام
- معجزات و كرامات او
- مكتب امام
6. پژوهشهاي ادبي
- شاعران حسيني
- ديوانهاي اشعار
- ديوان امام حسين (ع)
7. پژوهشهاي جغرافيايي
- شهر كربلا
- آرامگاههاي امام و ياران و اهل بيت
8. اطلاعرسانيها
- كتابشناسيهايي در باره امام
- فرهنگنامة مؤسسات حسيني
9. امام در آينة فرهنگ عمومي
- مراسم و يادبودها
- آداب و رسوم محلي
البته طرح مزبور، تنها جنبة پيشنهادي دارد و نيازمند مطالعات بيشتر است و شايد بتوان در مطالعات بيشتر، به طرحهاي منطقي و جامعتري رسيد. به هرحال، تشتت موضوعات در اين دائرة المعارف بسيار تأسفآور است كه حتي با ضوابط دائرة المعارف نگاري سنتي هم سازگار نيست.
گذشته از عنوان و نظام موضوعي آن, عيب ديگر اين اثر عدم ويژگي اطلاع رساني است. هيچ دائرة المعارفي نميتواند مدعي ارائة همة اطلاعات باشد، بلكه بايد هنرِ ارائة سرنخها و شناساندن كليدهاي اطلاعات را داشته باشد. و اين اثر نيز, در همة زمينهها نميتواند به ارائة تمام اطلاعات بپردازد كه چنين ادعايي، با اهداف دائرة المعارف نگاري ناسازگار و عملاً ناشدني است و گزينشي از معلومات انبوه هم، مفيديت تام پژوهشي ندارد. به عبارت ديگر روش پژوهش و نگارش در آن به كار نرفته است.
عليرغم اين ضعفها, بايد آن را مهمترين مجموعه در اين باره در تاريخ اسلام دانست؛ زيرا مؤلف و گروه همكار به سرعت و با هزينههاي اندك و در غربت و مظلوميت اين مجموعه را سامان دادند. در قياس با كاري كه در ايران يكي از نهادها با هزينة زياد آغاز كرد و ابتر و بيحاصل، پس از چند سال رها شد[8] بايد بر دست و قلم مؤلف و ديگر همكاران دائرة المعارف الحسينية بوسه زد. اما اگر اين ضعفها مرتفع نگردد، تنها انتظار يك پروندة علمي از آن ميرود. در اين صورت لزوماً بايد پژوهش دائرة المعارف نگاري روي آن انجام گيرد تا به قالب يك اثر مرجع در آيد.
[1] . عنوان انگليسي كه در پشت جلد آمده چنين است:
Hussaini Encyclopedia [2] . وي متولد كربلا در 1366 قمري است. [3] . نُضير خزرجي، آشنايي با دائرة المعارف الحسينية, ترجمة صابر شوشتري, ص 18. [4] . همان, ص13. [5] . نك: نور الله مرادي، مرجع شناسي, ص 87-117. [6] . An Encyclopedia of Philosophy, Ed. G.H. R. Parkinson, 1989 . [7] . نك: غلامرضا ستوده، مرجع شناسي و روش تحقيق در ادبيات فارسي, تهران, سمت, 1371, ص 131-311. [8] . منظور دائرة المعارف امام حسين(ع) است كه در بخش پژوهشي سپاه پاسداران حدود چهار سال پيگيري شد و چند سالي است كه خبري از آن نيست.