منيره ناصح ستوده
پيامبر ، چونان خورشيدي ، در آسمان مكه طلوع كرد و پس از گذشت سيزده سال در آسمان يثرب ظاهر شد و بعد از ده سال نور افشاني در مدينه افول كرد . در حالي كه افق نوري به سوي مردم شبه جزيره گشود و سرزمين حجاز و خصوصا شهر مدينه به عنوان مركز ديني و ثقل سياست معرفي شد .
پس از درگذشت پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله گزينش خليفه به وسيله مهاجر و انصار ايجاب كرد كه مدينه مقّر خلافت اسلامي گردد و خلفاء با اعزام عاملان و فرمانداران به اطراف و اكناف به تدبير امور بپردازند و از طريق فتح بلاد و شكستن سدها و موانع ، در گسترش اسلام آن بكوشند .
اميرمؤمنان عليهالسلام كه علاوه بر تصريح و تعيين صاحب رسالت ، از ناحيه مهاجر و انصار برگزيده شده بود ، نيز طبيعتا ميبايست همچون خلفاي گذشته مدينه را مركز خلافت قرار دهد و از همانجا به رتق و فتق امور بپردازد . او در آغاز كار خلافت از همين شيوه پيروي كرد و با نامهنگاري و اعزام افراد لايق و بركنار كردن افراد دنياپرست و ايراد خطابههاي آتشين و سازنده خود ، امور جامعه اسلامي را اداره نمود و نظام اداري كه در طي مدت بيست و پنج سال و به ويژه در دوره خلافت عثمان در آن انحراف و كجيهايي پيدا شده بود ، در حال اصلاح بود كه ناگهان مسأله «ناكثين» يعني پيمانشكني كساني كه پيش از همه با او بيعت كرده بودند ، رخ داد و گزارشهاي هولناك و تكان دهندهاي به وي رسيد و معلوم شد كه پيمانشكنان ، به كمك مالي بنياميه و نفوذ و احترام همسر پيامبر ، جنوب عراق را تسخير كردهاند و پس از تصرف بصره دهها نفر از ياران و كارگزاران امام عليهالسلام را به ناحق كشتهاند .
اين امر سبب شد كه امام براي تنبيه ناكثين و مجازات همدستان آنان ، مدينه را به عزم بصره ترك گويد و با سپاهيان خود در كنار بصره فرود آيد . آتش نبرد ميان سپاه امام و لشكريان ناكثين شعلهور شد و سرانجام سپاه حق پيروز گرديد و سران شورش كننده كشته شدند و گروهي از آنان پا به فرار نهادند . بصره مجددا به آغوش حكومت اسلامي بازگشت و اداره امور آن به دست ياران علي عليهالسلام افتاد . اوضاع شهر و مردم حال عادي به خود گرفت و ابنعباس ، مفسر قرآن و شاگرد ممتاز امام ، به استانداري آنجا منصوب شد . اوضاع ظاهري ايجاب ميكرد كه امام عليهالسلام از راهي كه آمده بود به مدينه بازگردد و در كنار مدفن پيامبر صلياللهعليهوآله و با همفكري گروهي از ياران و صحابه آن حضرت به نشر معارف اسلامي و معالجه مزاج بيمار جامعه و اعزام سربازان به نقاط دوردست براي گسترش نفوذ قدرت اسلامي و ديگر شئون خلافت بپردازد و از هر نوع كشمكش و رودررويي با اين و آن اجتناب كند . ولي اين ظاهر قضيه بود و هر فرد ظاهربيني به امام چنين تكليف ميكرد بالاخص كه مدينه در آن روز از قداست و معنويت و روحانيت خاصي برخوردار بود زيرا مهد واقعي اسلام و مدفن پيامآور خدا و مركز صحابه از مهاجر و انصار بود كه رشته گزينش خليفه و عزل و خلع او را در دست داشتند .
با تمام اين شرايط و جهات ، امام علي عليهالسلام راه كوفه را برگزيد تا مدتي در آنجا اقامت افكند و مركزيت خلافت مسلمين را در آنجا برپا دارد ؛ و اين دقيقا همان نكتهاي است كه ما را به بررسي و تحقيق پيرامون خود فرا خوانده و به عبارت ديگر مسأله اصلي مقاله ما را به خود اختصاص داده و در نهايت در قالب اين سئوال نمود يافته كه :
چه عواملي موجب شد حضرت كوفه را به عنوان مركز خلافت انتخاب كنند ؟
به طور اجمال و در قالب يك فرضيه ميتوان به سئوال فوق چنين پاسخ داد كه : شرايط جغرافيايي ، اجتماعي ، نظامي و اقتصادي موجب انتخاب كوفه به مركزيت خلافت از جانب حضرت شد .
براي اثبات يا ردّ اين فرضيه لازم است به سئوالاتي فرعي در راستاي مسأله اصلي پاسخ دهيم . سئوالاتي از قبيل :
1 . موقعيت جغرافيايي كوفه چگونه بود ؟
2 . تأسيس كوفه چه زمان و چگونه صورت گرفت ؟
3 . زمينهها و انگيزههاي تأسيس كوفه چه بود ؟
4 . چه قشرها و اقوامي در كوفه ساكن بودند ؟
5 . وضعيت كوفه قبل از علي عليهالسلام چگونه بود ؟
6 . كوفه در زمان حضرت چه وضعيتي داشت ؟
و بالاخره پاسخگويي به سئوال اصلي .
سئوالات ياد شده سرفصلها و بخشهاي مقاله ما را تشكيل خواهند داد .
روشي كه براي تحقيق در اين مقاله پيش گرفتهايم روش تاريخي - تحليلي است بنابراين لازم است ابتدا دادههاي مستند تاريخي را پيرامون موضوعات يادشده جمعآوري كرده و سپس براساس آن دادهها به تحليل و نهايتا پاسخگويي به سئوال اصلي بپردازيم .
در يك جمعبندي كلي و به منظور سازماندهي ميتوان مقاله را چنين معرفي نمود :
مقالهاي كه در پيش روي داريد با عنوان «علل انتخاب كوفه به عنوان مركز خلافت از جانب علي عليهالسلام » به ترتيب شامل : فهرست مطالب ، يك مقدمه (كه تقديم شد) ، پنج فصل كه البته فصل اول خود شامل سه بخش ميگردد . (نتيجهگيري از كل مقاله در فصل پنج تقديم ميشود) و در پايان فهرست منابع و مآخذ اشاره ميشود .
مسأله علمي : چه عواملي موجب شد حضرت علي عليهالسلام كوفه را به عنوان مركز خلافت انتخاب كند ؟
چارچوب نظري :
(جاي نمودار اينجا ميباشد)
كوفه