حرمهاى پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) فرزندان آنان در جامعه شيعه از جايگاهى بلند برخوردارند. مزارهاى آنان چون مسجد و محراب از شعائر اسلامى و پايگاهى براى تجمع مواليان آنان است. دوستداران اهل بيت از دور و نزديك با تحمل رنج و زحمت براى زيارت و بذل نذورات خويش به اين اماكن مقدس مى شتابند.از گذشته تاكنون شيعيان براى رشد و توسعه بقعه امامان نفيس ترين اموال خود را وقف و اهدا كرده اند. صفويه بسيارى از املاك خود را وقف امور خير بخصوص بقاع متبركه شيعه كردند. شاه عباس جميع املاك خود را كه بيش از صد هزار تومان عراقى مى شد و ابنيه گوناگونى كه در اصفهان و حوالى آن

داشت به پيشگاه چهارده معصوم اهدا كرد.و توليت آنها را به خود سپس به سلطان زمان اختصاص داد150. گرچه بسيار از اين اموال در زمان نادر مصادره گرديد ولى بعد از آن دوباره مردم متدين جاى آن را پركردند و تاكنون مهم ترين املاك موقوفه چه از نظر وسعت و چه از نظر عوايد متعلق به آستان قدس رضوى است و توليت آن با سلطان عصر است.

آستان مقدس رضوى در نقاط مختلف: خراسان آذربايجان قزوين كرمان يزد و... موقوفاتى دارد كه بيشترين آنها در استان خراسان قرار دارد151.

در اراك موقوفات وسيعى وجود داشته كه متعلق به بقاع متبركه بوده است. در سال 1322هـ ش.ارزش مجموع اين اوقاف را قريب 30 ـ 50 مليون ريال تخمين زده اند152.

با مطالعه و بررسى وقف نامه ها به دست مى آيد هداياى مردم به بقاع متبركه براى پيشبرد و حمايت از شعائر الهى و آرمانها و اهداف ائمه اطهار(ع) بوده است.

از اين روى اين اموال معمولاً در راه كمك به بينوايان و گسترش ارزشهاى دينى مصرف مى شده است.

به روزگار شهيد اول مسأله استفاده حوزه از بودجه مشاهد مشرفه به صراحت مورد بحث قرار مى گيرد.فاضل مقداد از شهيد استفتاء مى كند. شهيد در پاسخ استفاده حوزه از درآمد بقعه ائمه(ع) را مشروع مى شمرد:

(نص الاصحاب على تحريم اخذ الاجره على الاذان مطلقين ذلك سواء وجد غيره ام لا. نعم يجوز الرزق من بيت المال ومن اموال المشاهد مع عدم وجود المتطوع والحاكم فيه انما هو الفقيه.)

و اما رزق المدرس والمفتي و المحدث فليس ببعيد جواز اخذه من ذلك وانما يقف على المشاهد; لانه من اهم المصالح لما فيه من اقامة الشعار الايمانى153.)

اصحاب تصريح كرده اند كه گرفتن مزد بر مؤذن حرام است چه مؤذنى ديگر

وجود داشته باشد يا خير. بله جايز است كه مؤذن از بيت المال و يا از اموال مشاهد مشرفه استفاده كند مشروط به آن كه كسى پيدا نشود كه بى مزد اذان بگويد. اين كار بايد با اجازه فقيه انجام گيرد كه او حاكم اصلى در اين كار است.

اما معيشت (مدرس) و (مفتى) و محدث بعيد نيست كه از اموال مشاهد مشرفه تأمين شود. زيرا اين اموال براى مصالح مسلمانان به اين اماكن اهداء شده و ترويج فقه و حديث و تدريس علوم اسلامى از مهم ترين مصالح و گسترش شعائر ايمانى بر آن متوقف است.

از اين روى آستان مقدس رضوى داراى حوزه علوم دينى و مركز تجمع علماء و مدرسين بوده و بودجه آنان از ناحيه آستانه تأمين مى شده است. آقا بزرگ تهرانى در باره مرحوم استرابادى كه متولى آستانه بوده مى نويسد:

محمد الاسترابادى كمال الدين من علماء عصر الشاه طهماسب (م 984) و كان متولى الخزانه (الرضويه) و مرجع الامور الحسبيه و يجرى على يده وظايف جميع الطبقات من الخدام و المدرسين والعلماء وغيرهم154.)

شيخ محمد استرابادى از علماء دوره شاه طهماسب صفوى و متولى خزانه آستان مقدس رضوى مرجع امور حسبيه بود.به دست وى مقررى همه طبقات: خدام و مدرسين و علماء پرداخت مى شد.

عصر استقلال اقتصادى حوزه ها

مهم ترين راه تأمين حوزه ها در دو سده واپسين خمس بوده است.

حوزه با تكيه بر اين بخش از بيت المال و جذب و مصرف آن در واقع به نوعى استقلال اقتصادى دست يافته است.

مسدود يا محدود شدن راههاى ارتباطى حوزه با ديگر منابعى كه درگذشته علماء از آن استفاده مى كردند مهم ترين عامل روى آورى آنان به اين بخش است. چرا كه

در گذشته اوقاف وزنه اى پرقيمت در اداره حوزه ها بود و در سده اخير دخل و تصرفهاى نابجاى متوليان و حكام جائر آن را از مسير خود منحرف ساخت. بويژه در دوران حكومت پهلوى بسيارى از اراضى وقفى مصادره و به ملك خاصه خاندان سلطنتى درآمد155.

بسيارى از مدارس قديم و ويژه طلاب علوم دينى تعطيل و يا تبديل به مدارس جديد و يا ورزشگاه شدند!

براى ازبين بردن حوزه هاى دينى و ازبين بردن منابع تأمين بودجه آنها فعاليت هاى مرموزى انجام گرفت. در شكواييه مرحوم كاشانى در مورخه 7 مهر 1320 به دولت آمده است:

(... مردمى روى علاقه به ديانت مقدسه اسلاميه و براى ترويج و حفظ دين و آيين بناى مدارس نموده و اوقافى معين كرده اند كه اشخاص در آنها مجهز به علوم دينيه گرديده مروج و مبين و ناشر احكام حلال و حرام و اخلاق اسلام باشند. در اين چند سال انواع وسائل وحيل كه براى برانداختن تحصيلات علوم دينيه و كندن ريشه سلسله روحانيه اتخاذ شد.... ضربت اخير آن بود كه مدارس قديمه را تخليه نموده و جايگاه محصلين جديد قرار داده و به كل قلم سرخ انقراض بر روى اين رشته كشيده اند و ظاهراً مقصود آن بوده كه بدل مايتحللى كه در اين مدارس تهيه مى شد تهيه نشود و قريباً يك نفر عالم به علوم دينيه در بين مردم نباشد تا به كل دين و آيين ازبين برود156.)

مدارس دينى عراق و اوقاف آن نيز به همين سرنوشت گرفتار آمد.

حكام قاجار و پس از آنان پهلويها در نزد مردم مشروعيت نداشتند. مردم آنان را حكام جائرى و غاصب مى دانستند. بين حوزه ها و حكومتها رابطه اى نبود. نه حوزه به حكومت خدمتى عرضه مى داشت و نه حكومت به حوزه. حوزه حكومت را غاصب مى دانست و حكومت حوزه را سدّ راه خودكامگيها و... اين بود كه حوزه براى تأمين مخارج خود بيش از پيش به

خمس روى آورد.

مردم مؤمن كه رابطه اى با حكومتها نداشتند با علماء و حوزه ها بيش ازپيش ارتباط برقرار كردند و خمس درآمد خود را به آنان تحويل مى دادند تا در راه مصالح مسلمانان و امور دين از آن بهره برند.

گرايش مردم به پرداخت واجبات مالى خود به مراجع در دو سده اخير بسيار چشمگير است.

گزارش زير كه در باره سيّد ابراهيم قزوينى است از استقبال مردم حكايت مى كند:

(از مراتب زهد استاد اين كه با رسيدن تنخواه هند به دست او كه زياده از بيست هزار تومان بود و با وجود رسيدن وجوه بسيار از ايران و عربستان به دست او بسيار فقير بود.157)

بعد از ايشان مرحوم صاحب جواهر و شيخ انصارى مرجع وجوهات بودند. در دوره ميرزاى شيرازى پرداخت وجوهات چنان گسترش يافت كه نوشته اند:

(اموال از انتهاى چين و ماوراءالنهر به سامراء سرازير مى شد.158)

اكنون نيز به اين سيره نيك عمل مى شود و علماء تصدى اين بخش از بيت المال را برعهده دارند.

همان گونه كه در گذشته مراجع اين وجوه را از مردم تحويل مى گرفتند و با كمال امانت در راه صلاح عموم مسلمانان بويژه سامان دادن حوزه ها نان مسكن و درمان159 طلاب و تبليغ و تحقيق به مصرف مى رساندند در زمان ما نيز مراجع امين و پاك همين مشى را دارند.

البته آيا اين روش در عصر ما كه ولى فقيه در رأس جامعه است و زمام امور را به عهده دارد به صلاح حوزه ها و مسلمانان خواهد بود يا خير سخنى است ديگر كه در جاى خود بويژه در مجلّه حوزه شماره (ويژه مرجعيت) به طور دقيق بحث شده است.

در بررسى سير تاريخى تأمين بودجه حوزه و مصرف خمس نكات ارزشمندى به چشم مى خورد كه مى تواند در برنامه ريزى حوزه ها به كار آيد:

1 . مقدار وجوه شرعى كه از بلاد اسلامى به مركز مى رسيد در همه دورانها يكسان نبوده است. اوضاع اقتصادى و سياسى و اجتماعى در كاستى و فزونى آن تأثير داشته است. از جمله در جنگ جهانى دوم و اشغال عراق حوزه ها به بحران مالى دچار شدند. نا امنى راهها و بحرانهاى سياسى وصول وجوه شرعى را به حوزه نجف دچار مشكل كرده بود. به گونه اى كه طلاب در فقر شديد به سرمى بردند و قدرت بر تشكيل خانواده160 و اداره آن نداشتند.

امّا پس از جنگ وضع مالى حوزه بهبود يافت و تعداد طلاب فزونى گرفت. به طورى كه مقدار تقسيمى سيد كاظم يزدى مرجع وقت بالغ بر صد هزار ليره استرلينگ گزارش شده است161.