مكه مكرمه شهري است در مغرب جزيرة العرب در ناحيه تهامه1 و حدود 80 كيلومتري شرق درياي سرخ كه از طرف شمال به مدينه، از شرق به نجد، از مغرب به جده و از جنوب به عسير و يمن منتهي مي شود.2 اين شهر در طول 40 درجه و 9 دقيقه و عرض 31 درجه و 28 دقيقه خط استوا واقع شده است. جمعيت ثابت آن حدود 350000 نفر است و 330 متر از سطح دريا ارتفاع دارد.3
مكه ـ به صورت عمده ـ در اطراف مسجدالحرام و در ميان درّه بنا شده است و از هر سو، كوه ها آن را حاطه كرده اند.4 ياقوت حموي، يكي از عوامل موسوم شدن مكه به اين اسم را، همين مسأله مي داند. او مي گويد:
«سميت مكة لأنها بين جبلين مرتفعين و هي في هبطه بمنزلة المكوك».5
«اين شهر، از آن جهت مكه ناميده شده كه در ميان دو كوه مرتفع واقع شده است، مثل مكوك (طرفي كه بالاي آن تنگ و وسط آن فراخ باشد)».
و هم اينكه شهر مكّه توسعه يافته و بناهاي بسياري بردامنه و ارتفاعات آن ساخته اند كه حتي برخي از كوه هاي محيط بر مسجدالحرام و غير آن را تسطيح كرده، بر آن عمارت بنا كرده اند.
بنا به گفته ابراهيم رفعت پاشا، كوه هايي كه از طرف شمال و شمال شرقي، شهر را احاطه كرده اند عبارتند از: «فلج»، «قعيقعان»، «هندي»، «لعلع» و «كداء». وارتفاعات و كوه هاي سمت جنوب و جنوب شرقي عبارتند از: «ابوحديده»، «كُدَي»، «كدّي»، «ابوقبيس» و «خندمه».6
ناصر خسرو در سفرنامه اش ـ كه پس از سفرنامه ابن فضلان (كه در قرن سوم نگاشته شده) كهن ترين سفرنامه در تاريخ اسلامي است ـ در توصيف مكه نوشته است:
«مكه اندر ميان كوه ها نهاده است بلند و از هر جانب كه به شهر روند تا به مكه برسند، نتوان ديد و بلندترين كوهي كه به مكه نزديك است كوه ابوقبيس است و آن چون گنبدي گرد است... و اين عرصه كه ميان كوه است شهر است... و مسجدحرام به ميان اين فراخناي اندر است و گرد بر گرد مسجدحرام شهر است و كوچه ها و بازارها...»7 .
به هر تقدير، مكه مكرمه كه بطلميوس از آن به عنوان «ماكورابا»;8 يعني «مكان مقدس» ياد كرده است، داراي نام هاي بسياري است، بطوري كه فيروزآبادي رساله اي مفصّل در ذكر نام هاي مكه نگاشته است.9
نووي مي گويد: «در ميان شهرها شهري را نمي شناسم كه به اندازه مكه و مدينه نام بسيار داشته باشد».10 نگارنده در تتبّع و تفحصي كه در حد اين نوشتار كرده، به حدود هفتاد نام، براي مكه برخورده است كه فهرست اين اسامي را براي اطلاع تقديم مي دارد:
1 ـ مكه ـ
2 ـ بكه ـ
3 ـ ام القري
4 ـ القريه ـ
5 ـ معاد ـ
6 ـ الوادي
7 ـ البلدة ـ
8 ـ البلد ـ
9 ـ البلدالأمين ـ
10 ـ حــرم امـن ـ
11 ـ حــرم ـ
12 ـ المسجـدالحــرام ـ
13 ـ البيت العتيق ـ
14 ـ مخرج صدق ـ
15 ـ بساسة ـ
16 ـ ام رحم ـ
17 ـ صلاح ـ
18 ـ الـرأس ـ
19 ـ الـعـرش ـ
20 ـ النـساسـة ـ
21 ـ البـاسـة ـ
22 ـ النـاســة ـ
23 ـ العـروض ـ
24 ـ كـوثـي
25 ـ ام كـوثــي
26 ـ فــاران ـ
27 ـ المقدسه ـ
28 ـ قرية النمل ـ
29 ـ الحاطمة ـ
30 ـ الحرم ـ
31 ـ برة ـ
32 ـ طيبة ـ
33 ـ القادس ـ
34 ـ المذهب ـ
35 ـ العرش ـ
36 ـ القادسة ـ
37 ـ المعطثة ـ
38 ـ الرتاج ـ
39 ـ ام زحم ـ
40 ـ ام صح ـ
41 ـ ام روح ـ
42 ـ بساق ـ
43 ـ المكتان ـ
44 ـ النابية ـ
45 ـ ام الـرحمة ـ
46 ـ الناشتة ـ
47 ـ سبوحة ـ
48 ـ السلام ـ
49 ـ نادرة ـ
50 ـ العرويش ـ
51 ـ الحُرمة ـ
52 ـ الحِرمت ـ
53 ـ قرية الحمس ـ
54 ـ ام راحم ـ
55 ـ نقرة الغراب ـ
56 ـ البنية ـ
57 ـ نـاشـة ـ
58 ـ تاج ـ
59 ـ كبيرة ـ
60 ـ ام رحمن ـ
61 ـ السيل ـ
62 ـ البـلـدالحـرام ـ
63 ـ حــرم الله تـعـالي
64 ـ بلدالله تعالي
65 ـ العذراء ـ
66 ـ النجز ـ
67 ـ العُرْش ـ
68 ـ العُرُش ـ
69 ـ العروش ـ
70 ـ القادسية .
در ميان اين نام ها، از چهارده مورد نخست آن در قرآن ياد شده است كه آيات آن را هنگام ياد آن نام ها خواهيم آورد.
وجه تسميه و علت موسوم شدن مكه به اين نام ها