علوم حديث ـ شماره 8 ، تابستان1377

موانع فهم حديث

مهدي مهريزي

بهره مندي از زلال نصوص ديني، يعني قرآن و سنّت، وابسته به تحقّق شرايط و فقدان موانع است. فهم كننده بايد از يك سو توانايي هايي را در خود حاصل كند و از دگر سو، موانع خنثي كننده آن را از خود بپيرايد. به عبارتي،«برطرف ساختن موانع» به همان اندازه«فراهم بودن توانايي ها و شرايط»، در فهم درست نصوص نقش دارد. بهره مندى از زلال نصوص دينى، يعنى قرآن و سنّت، وابسته به تحقّق شرايط و فقدان موانع است. فهم كننده بايد از يك سو توانايى هايى را در خود حاصل كند و از دگر سو، موانع خنثى كننده آن را از خود بپيرايد. به عبارتى،«برطرف ساختن موانع» به همان اندازه«فراهم بودن توانايى ها و شرايط»، در فهم درست نصوص نقش دارد.

گرچه مسئله شرايط و موانع فهم، موضوعى فراگير است و در حوزه معرفت شناسى و شناخت از آن سخن مى رود و انديشمندان مسلمان نيز به خوبى آن را وارسى كرده اند، اما شاخه هاى مختلف معرفت مى تواند شرايط و موانع ويژه خود را داشته باشد،و در اينجا سخن از شرايط و موانع در حوزه نصوص دينى و به ويژه حديث است.

شرايطى كه در فهم درست حديث تأثير دارد، عبارت است از:

1ـ توجه به عرف زمان شارع در فهم لغات و ساختارها؛

2ـ نگاه مجموعى به روايات؛

3ـ اجتهاد در فهم نصوص؛

4ـ شناخت اهداف شريعت و اصول مسلّم دينى؛

5ـ شناخت تاريخ صدور روايات؛

6ـ شناخت موارد نقل به معنا؛

7ـ آشنايى با تعارض احاديث و چگونگى حل آن؛

8ـ شناخت روايات تقيه اى؛

9ـ شناخت ناسخ و منسوخ در احاديث؛

10ـ آگاهى از مضامين مختلف احاديث، چون: معارف، اخلاق، آداب و… و ضوابط هر يك.

برخى از اين عناوين، مانند اجتهاد در فهم نصوص و شناخت تاريخ صدور روايات، در سرمقاله هاى علوم حديث 3و4، به اختصار مرور شد و توضيحى فشرده در شرح هريك ارائه گشت. در اين نوشتار، به اختصار، موانع فهم حديث مرور مى شود.

چنانكه پيشتر ياد شد، موانع فهم مى توانند خنثاگر همه شرايط و زمينه ها باشند؛ و گرچه نتيجه وجود آنها محروميت از معرفت صحيح است، اما اين، همه خسارت نيست! چرا كه: آنكه شرايط را فراهم نساخت و نفهميد، سرمايه اش از كف نرفته و عنوان علم و عالم را در معرض اتهام قرار نداده است؛ بر خلاف آنكه زمينه ها را آماده كرد و شرايط را مهيا ساخت، ولى به خاطر وجود موانع، آن همه را هدر داد. از اين رو، شناخت موانع و پيراستن آنها، كم اهميت تر از شناخت شرايط و به كارگيرى زمينه ها نيست.

اينك، به اجمال، برخى موانع را مرور مى كنيم: