«خداوند، خانه كعبه، بيت الحرام را قوام كار مردمان گردانيد.»(31) كعبه، بيت الله الحرام، بيت العتيق، بيت الله، خانه خدا، دومين قبله مسلمانان(32) ساختمان چهار گوشه مسقفى است در داخل مسجدالحرام. نماى ظاهرى خانه از سنگ سبز مايل به خاكسترى است كه از كوههاى مكه آورده اند. خانه كعبه در
تمام مدت سال با پرده اى سياه كه حاشيه فوقانى آن قلاب دوزى شده(33) پوشيده است. بناى خانه كعبه بر روى پايه اى از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتى متر است و آن پايه را شاذروان مى گويند. ساختمان مربع شكل خانه كعبه با زاويه هاى آن، چنان است كه بتواند فشار بادهاى سخت را بشكند و خانه را از آسيب نگاه دارد.
بلندى خانه كعبه تقريباً 15 متر است. ضلع غربى (كه ميزاب در آن قرار دارد) دوازده متر و پانزده سانتيمتر است وضلع شرقى پانزده متر و نود و دو سانتى متر و طول ضلع جنوبى ده متر و بيست و پنج سانتى متر است.(34)
دَرِ خانه بر ضلع شرقى قرار دارد و بلندى آن از زمين دو متر است. براى در آمدن به خانه، بايد از نردبان استفاده شود. دَرِ خانه كعبه در تمام مدت سال بسته است، مگر هنگامى كه بخواهند داخل خانه را شست و شو كنند (اين مراسم در اين سالها معمولاً در روز هفتم ذوالحجه برگزار مى گردد)(35) و يا شخصيت هاى بزرگ اسلامى را به زيارت درون خانه مشرف سازند. اما در سالهاى پيش، گاه خادمان كعبه در مقابل دريافت پول از زائران، رخصت مى داده اند تا به درون خانه بروند.(36)
اگر خط هايى از مركز كعبه به چهار گوشه آن امتداد دهيم اين خطوط در امتداد جهت هاى چهارگانه اصلى قرار مى گيرد، و اين گوشه ها ركن نام دارد. هر يك از چهار ضلع خانه يا چهار ركن آن به نامى موسوم است. ركن شمالى را «عراقى»، ركن غربى را «شامى»، ركن جنوبى را «يمانى» و ركن شرقى ر«اسود» مى نامند. اين ركن را اسود گويند، چون حجرالاسود در آن است.
درون خانه كعبه مربع شكل و مسقف است. و كف خانه با سنگ مرمر سفيد و سياه فرش شده، در وسط آن سه ستون از چوب عود قرار دارد كه بسيار گرانبهاست و گويند از عهد عبدالله بن زبير همچنان باقى است.(37) سقف و ديوارهاى خانه از پرده هاى حرير سرخ پوشيده شده است.(38) اين سقف در دوره سلطان عثمانى به سال 959 تعمير شده. پرده ها را سلطان عبدالعزيز از پادشاهان عثمانى در آنجا آويخته است. بر ديوارهاى درونى خانه لوحه ها نصب شده كه نام تعمير كنندگان و يا هديه كنندگان زيور در آنها ثبت شده است.(39)
حجرالاسود در ركن شرقى به ارتفاع يك متر و نيماز زمين قرار گرفته است و آن سنگى است سياه مايل به سرخى، بيضى شكل به قطر سى سانتى متر كه در آن نقطه هاى قرمز ديده مى شود و در پوششى از نقره است و علامت شكستگى دارد، علت اين شكستگى آسيب هايى است كه در طول زمان بر اين سنگ مقدس وارد آمده است. نخستين آسيبى كه تاريخ اسلام آن را نشان مى دهد ضربه هايى استكه به وسيله سنگ پرتاب، هنگام محاصره حجاج بن يوسف ثقفى بدان رسيد. ديگر شكستگى هاى آن از فتنه قرامطهاست. در اين فتنه، قرمطيان بر مكه تاختند. مردمِ آن را كشتند. به خانه كعبه بى حرمتى كردند و حجرالأسود را با خود به بحرين بردند.
حجرالأسود مدت بيست و دو سال در بحرين قرار داشت و سپس در سال 329 هجرى قمرى نخست به كوفه و سپس به مكه منتقل شد و روز سه شنبه دهم ذوالحجه همان سال در محل خود نصب گرديد.
ناودان يا ميزاب، بر بام خانه بين ركن شمالى و غربى و بر فراز جايى است كه بنام حجر اسماعيل است. گويند اين ناودان را نخست حجاج بن يوسف نهاد تا باران بر بام خانه جمع نشود، سپس وليد بن عبدالملك آن را در زر گرفت. به سال 455 هجرى قمرى بنوالطيب آن را به يمن بردند كه حاكم يمن آن را خريد و به مكه برگرداند.
به سال نهصد و پنجاه و نه هجرى قمرى سلطان سليمان قانونى، ميزاب را از نقره ساخت و به سال 1021 سلطان احمد آن را به ناودانى از نقره منقش به طلا و مينا و لاجورد تبديل كرد. در سال 1273 سلطان عبدالمجيد ميزابى از طلا براى خانه كعبه فرستاد كه هم اكنون باقى است.
درباره تحديد حطيم اختلاف است. بيشتر اهل سنّت به مقابل ديوارى كه حجر اسماعيل ناميده مى شود حطيم مى گويند ولى شيعيان حطيم را ميان حجرالاسود و مقام ابراهيم و در كعبه مى دانند حجر اسماعيل با ديوارى به ارتفاع 31/1 محدود است.
مؤلف معجم معالم الحجاز مى نويسد: امروز نزد مردم مكه معروف است كه حطيم ميان ركن و زمزم و مقام ابراهيم است كه طواف از آنجا آغاز مى شود.(40)
آن قسمت از ديوار خانه كه پشت ديوار كعبه نزديكركن يمانى واقع است «ملتزم» نام دارد. آن را ملتزمگويند; چون حاجيان خود را موظف مى دانند كه در آنجا دعا كنند.
آن مقدار از زمين سنگ فرش كه گرداگرد خانه كعبه است و فقها فاصله آن را از ديوار خانه تا بيست و شش ذراع و نيم دانسته اند و طواف بايد در بين اين مساحت انجام گيرد، مطاف نام دارد. به دور اين سنگ فرش، سنگ فرش ديگرى است اندكى بلندتر از سنگ فرش نخستين. بر روى اين سنگ فرش جايگاهى با ستونهاى باريك ديده مى شود كه انتهاى آن باب بنى شيبه بوده است. ميان اين جايگاه و خانه كعبه بنايى با قبه اى كوچك ديده مى شود كه مقام ابراهيم نام دارد. و آن سنگى است كه جاى پايى در آن ديده مى شود. اين جاى پا منسوب به ابراهيم(عليه السلام) است.
قرآن كريم مى فرمايد: ابراهيم و فرزندش اسماعيل اساس خانه كعبه را نهادند، (هنگامى كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى خانه را بر مى افراشتند.)(41)
و چون ساخته شد به ابراهيم دستور رسيد كه: «خانه را براى طواف كنندگان و اقامت كنندگان و نمازگزاران پاكيزه سازد.»(42) و چون خانه پرداخته شد، خداوند به ابراهيم فرمود: «مردمان را براى زيارت خانه بخواند.»(43) از اين زمان تا صدها سال پس از ابراهيم و اسماعيل تاريخ خانه كعبه در ابهام و تاريكى است.
بعضى جغرافى دانهاى مسلمان نوشته اند: در يكى از دوره ها، اين خانه به دست عماليق بود، اما اين عماليق يا عمالقه كه جمع است و مفرد آن عملاق مى باشد چه كسانى بوده اند؟
گفته اند گروهى صحراگرد و جنگجو بودند كه بااسرائيليان دشمنى داشتند. در بعضى داستانها اين قوم از جمله نخستين گويندگان به زبان عرب به شمار مى آيند.