حوزه اصفهان ـ شماره 1 ،بهار79
بنابر گزارش خواجوئى و ديگران
جبريل شادان
شيخ عظيم الشّأن محمّد بن محمّد بن نعمان، ملقّب به مفيد، - عليه رحمةاللَّه الملك المجيد-[1]، تنديسِ تابناكِ علم و عملِ شيعى و فريادِ جاودانه حقّانيّتِ خاندانِ وحى - عليهم الصّلاة و السّلام - است كه در گوشِ روزگاران پيچيده. مفيد تجلّىِ باور به حياتى است كه عقيدت است و جهاد.[2]
پدر شيخِ مفيد معروف بود به «معلّم»؛ از اين رو، شيخِ مفيد را «ابن المعلّم» نيز مىگفتند؛ و او خود، معلّم امّت بود، بزرگ معلّمان بود، و معلّم بزرگان.[3]
«عُكبَرى» شهركى است در شمالِ بغداد، در ده فرسنگى، و بر مشرقِ دجله؛ جايى آبادان كه معلِّمِ امّت در يازدهم ذيقعده 336 يا 338 ه . ق . در آن بزاد، و مردمانش به خردمندى نامبردارند.[4]
غرورآفتاب، گستردگى دشت،لطافت نسيمها،صفاى رودها،زلال مهتاب شبهاى صاف عُكبَرا و خروش دامن گستر دجله، همه و همه، در جان او جارى گشت،[5] و به آن جا رسيد كه مشعلِ بزرگِ هدايت، قلبِ پر تپشِ تشيّع،[6]و پيشواىِ پيروانِ اهلِبيتِ نبوّت - عليهمالسّلام - شد.
علاّمه سيّد هبةالدّين شهرستانى، درباره مفيد مىگويد: «او حد مشترك ميان امام و امّت بود،نه تنها در پايان سده چهارم، بلكه تا هم امروز»[7]و مصلح و متكلّم كبير، شرفالدّين عاملى، چنين نظر مىدهد كه: «اگر مقام عصمت، براى غير پيامبران و جانشينان آنان روا مىبود، شيخِ مفيد - پس از آنان - نخستين معصوم بود.»[8]
از پُرسمانهاى مربوط به حياتِ اين متكلِّمِ برجسته و فقيهِ بزرگ كه موردِ بحثِ پيشينيانِ مابوده، وجهِ تلقيب او به «مفيد» است.
چند تن از پيشينيان بدين موضوع پرداختهاند و از جمله مرحومِ ملاّاسماعيل خواجوئى هم در رسالهاى به نام «وجه تسمية المفيد بالمفيد» متعرض آن گرديده.
ملااسماعيل خواجوئى كه او را مكرّر «خاجويى» هم نوشتهاند و به سبب توطّن در محلّه خواجوى اصفهان چنين آوازهاى بهمرسانده - از حكما و متكلّمان و فقهاى بزرگِ شيعه و مفاخر حوزه علمىِ اصفهان در سده دوازدهمِ هجرى است.
او نام و مشخصاتِ خود را در پايانِ نسخهاى از رساله پيشگفته - يعنى «وجه تسمية المفيد بالمفيد»[9] كه به خطِّ شريفش موجودست، چُنين آورده:
«محمد بنالحسين المشهور باسمعيل المازندرانى»: و اين كه برخى، از جمله علاّمه صاحبِ روضات - أعلى اللَّه مقامَه نامَ وى را «اسماعيل بنمحمّد حسين» ضبط كردهاند، محلِّ تأمّل است.
بارى، اين نابغه روزگار و فريدِ عصر و وحيدِ دهر كه او را پيش از يكصد و پنجاه كتاب و رساله است در فنونِ گوناگونِ فقه و اصول و كلام و فلسفه و رجال، به يازدهم شعبان سالِ 1173 ه.ق. در گذشته و در گورستانِ تخت فولاد نزديكِ قبرِ فاضلِ هندى، صاحبِ كشف اللّثام و مقابلِتكيه علاّمه ميرزا ابوالمعالى كلباسى، به خاك سپرده شده و تاريخِ وفاتش به حساب جمل موافق است با «نور اللَّه الجليل مقامه» و «رفع اللَّه فى الجنان منزلته» بر لوحِ مرقدش - كه منشأ كرامات هم گفته شده - اين ابيات رقم خورده
دستنوشتِ اصلِ رساله وجه تسمية المفيد بالمفيد ملاّاسماعيل خواجوئى در كتابخانه آيةاللَّه مير سيّد احمد روضاتى است و ايشان متنِ آن را بر بنيادِ همين دستنوشت با مقدمّه و حواشى و به انضمامِ رسالهاى قرآنى از شيخ بهائى به چاپ رسانيدهاند.[11]
ويراستِ ديگرِ اين اثرِ خواجوئى، با عنوانِ «رسالة فى توجيه مناظرة الشيخ المفيد» در دفترِ يكمِمجموعه «الرسائل الاعتقادية» فاضلِ خواجوئى چاپ شده است.[12] دستنوشتى ششصفحهاى از اين رساله در كتابخانه آيةاللَّه العظمى نجفى مرعشى در قم موجودست كه در فهرستِ كتابخانه به عنوان «توجيه مناظرة المفيد» شناسانيده شده؛[13] و همين دستنوشت مبناىِ ويرايشِ رساله و نشرِ آن در الرسائل الاعتقادية بوده.