آينه ميراث ـ شماره 6و5، تابستان و پاييز 1378
محمود نظري
از چهره هاي درخشان و فرزانگي که در عالم اسلام صفحاتي از تاريخ را به خود اختصاص داد، ابوجعفر محمد بن حسن بن علي بن حسن طوسي(متوفاي 460 هـ) معروف به شيخ الطائفه است که با پديد آوردن آثار گرانسنگي از خود در گسترش و ترويج فرهنگ اسلامي و تشيّع خدمات شاياني نموده. در ميان انبوه دانشمندان شيعه کمتر دانشمندي را مي توان يافت که با همه احاطه و تسلط در علوم و فنون گوناگون و‌آثار ارزنده فکري و قلمي، کليه تصانيف و آثار آنها، مانند تأليفات شيخ الطائفه همگي مورد توجه کليه طبقات دانشمندان واقع شده باشد.
کتابهاي تهذيب الاحکام، نهايه، خلاف، مبسوط، عدة الاصول، تبيان، تلخيص الشافي، غيبت، فهرست، رجال، مصباح المتهجد، در فقه و اصول، تفسير، کلام، رجال و ادعيه، هر کدام در رديف اول مدارک و منابع علمي شيعي قرار دارد و حائظ عالي ترين مباحث تحقيقي است که تاکنون نيز ارزش علمي خود را حفظ کرده است1.
شهيد بزرگواري مطهري مي فرمايند:
شيخ بزرگوار ابوجعفر محمد بن حسن الطوسي، يکي از درخشانترين ستارگان جهان اسلام است. وي نمونه کاملي است از تجلي اسلام در کالبد ايراني...
شيخ تنها در يک رشته از رشته هاي علوم اسلامي کار نکرده و متخصص نشده است، بلکه در رشته هاي گوناگوني زحمت کشيده و متخصص شده و کتاب تصنيف و تأليف کرده و در همه آن رشته ها از طراز اوّل است2.
باري سخن درباره چنين شخصيتي و آثار فخيم او به درازا مي انجامد که در اين مقال نمي گنجد.
از آثار به يادگارماندني شيخ، کتاب ارزشمند حديثي ـ فقهي تهذيب الاحکام(يکي از چهار کتاب معتبر روايي شيعه) مي باشد که تأليف آن بعد از کتاب کافي و کتاب من لايحضره الفقيه، و قبل از استبصار انجام پذيرفته و از آغاز تأليف تاکنون پيوسته مدار استنباط و افتاي مراجع و مجتهدين بوده است.
اين کتاب شريف مشتمل بر تمامي ابواب فقه و حاوي احکام فقهي با ذکر نصوص و ادله و بيان آنها مي باشد. مؤلف در اين کتاب در هر بابي روايات مربوط به آن باب را ذکر نموده و روايات متعارض را نيز طبق موازين علمي و اصول اجتهادي مورد بررسي قرار داده و به بهترين وجهي تعارض آنها را حل کرده است.3
تهذيب در اصل شرح مبسوط و استدلالي بر کتاب المقنعه شيخ مفيد(ره) (متوفاي 413هـ) استاد شيخ طوسي است. شيخ از همان ابتدا که به بغداد رفت(سال 408 هـ) به شرح کتاب استاد خود پرداخت، درحالي که حدودا 25 يا 28 سال داشت و کتاب طهارت تا اول کتاب صلات را در زمان حيات استادش تدوين نمود. سپس تا سال 448هـ آن را به پايان رساند و تدوين ترتيب نيمي از عمر خود را صرف تأليف اين اثر کرد. بحث درباره زواياي مختلف اين اثر مهم را به زمان ديگري موکول مي کنيم.
آنچه در اينجا لازم به ذکر مي باشد اين است که يکي از خدمات علمي و ارزشمند در زمينه فرهنگ اسلامي احياي تراث حديثي شيعه در جهت اتقان تصحيح و ارائه زيباي آن مي باشد و چون تهذيب الاحکام از مهمترين منابع اجتهاد و استنباط احکام شرعي است، ضرورت داشت که تصحيحي بسيار دقيق و فني و تعليق و تحقيق استوار و کارآمد بر آن صورت گيرد.
عالم فرزانه و محقق سختکوش حاج شيخ علي اکبر غفاري ـ حفظه الله ـ که بايد ايشان را احياگر ميراث روايي تشيع در عصر معاصر ناميد و سابقه درخشان ايشان در تصحيح و تحقيق و ترجمه کتابهاي روايي بر همگان روشن است، تصميم به تصحيح دقيق و چاپ تهذيب الاحکام گرفت که بحمدالله بخوبي از عهده اين کار برآمد.
استاد غفاري همان گونه که در مقدمه کتاب يادآور شده است، بعد از انجام کار تحقيق و نشر کتاب من لايحضره الفقيه و عرضه آن به مجامع فرهنگي ـ مذهبي، در فکر تصحيح و چاپ تهذيب به شکلي پاکيزه و آراسته افتاد، اما پيش آمدن مسائلي، مانع از انجام آن مي شد. تا اينکه ايشان طي شرفيابي به حضور مقام معظم رهبري، و تأکيد و تشويق ايشان به انجام اين مهم، عزم را جزم کرده و با صرف حدود 5 الي 6 سال کار مستمر و شبانه روزي، به توفيق الهي و تأييد ربّاني، تهذيب را در 10 مجلّد به صورتي پاکيزه و منقح و چشم نواز با مزاياي فراوان، تحقيق و منتشر کرده و گنجي پربها را در دسترس ارباب فضل و دانش نهادند. سعيشان مشکور باد!
حروفچيني و صفحه آرايي نيز چشمگير و مطلوب بوده و نشر محترم صدوق در عرضه اين کتاب بدين هيأت کوتاهي نکرده است.
در اينجا به برخي از ويژگيهاي اين تصحيح اشاره مي کنيم:
1. اين تصحيح براساس سه نسخه خطي مصحّح و دو چاپ قبلي آن انجام شده4 و در پاورقي از آوردن نسخه بدلهاي زياد- که تنها به شلوغ کردن کتاب و مشوش شدن‌آن برخواننده مي‌انجامدـ خودداري گرديده و در متن آنچه که صحيحتر بوده آورده شده و تنها اختلاف نسخي که در فهم معناي حديث و عبارات دخالت دارند، در پاورقي ثبت گرديده است.
2.شرح حال روات و ضبط صحيح اسامي آنان درج شده و راوياني که اسامي مشترک دارند، تعيين گرديده و نيز اشتباهات و تصحيفاتي که در اسناد حديث رخ داده با مراجعه به کتب رجالي معتبر تصحيح شده است.
3. احاديث اين کتاب با کتب اربعه مقايسه گرديده و اختلاف آنها ثبت شده است.
4. در مواردي که متن حديث مشکل يا داراي ابهامي بوده، با مراجعه به کتب روايي و فقهي معتبر بيان شده است.
5. معاني لغات غريب و مشکل و ضبط صحيح آنها با مراجعه به معجمهاي لغوي ثبت شده است.
6. احاديث کتاب به مقدار ضرورت اعراب گذاري گرديده است.
7. احاديث کتاب از نظر اعتبار مشخص شده و نوع سند از جهت صحت، ضعف، جهالت روات و غيره با علايمي تعيين شده است مانند: صح(صحيح)، ثق(موثق)، ضع(ضعيف)، مجـ (مجهول) و...
8. احاديث شماره گذاري شده است.
9. مقدمه اي عالمانه در شرح حال شيخ طوسي ذکر گرديده است.
10. قول مشهور ميان فقها در توضيح مدلول خبر در پاورقي آورده شده است.
11. مواردي از تحريفات و تصحيفات در روايات را که مرحوم علامه شوشتري در الاخبار الدخيله و در ارتباط با تهذيب ذکر کرده اند، نقل شده است.
12. با توجه به اينکه در کتاب معجم المفهرس کتب اربعه، شماره صفحه چاپ قديم تهذيب ذکر شده، جهت تسهيل در امر استفاده از اين معجم، شماره صفحه چاپ قديم کتاب در حاشيه معين شده است.
13. در پايان جلد دهم شرح مشيخه کتاب و تحقيق در مورد سحر و در پايان مجلد سوم، تحقيقي راجع به نماز جمعه به کتاب افزوده شده است و...
در پايان توفيق روز افزون مصحح محترم را در خدمت به ميراث تشيع از خداوند متعال خواستاريم.
1 – هزاره شيخ طوسي، علي دواني، 2 24 و 25. 2 – همان، ص 339 و 340. 3 – ر.ک : اعيان الشيعة، علامه سيد محسن عاملي، ج9 ص 164. 4 – ر.ک : تهذيب الاحکام، شيخ طوسي، ص 20.