1- حـديـثـى است كه از وسط سلسله سند يا آخر يك فرد يا بيشتر افتاده باشد لكن تصريح به رفع
2- حـديـثـى اسـت كـه از مصاحب معصوم نقل شود, چه سلسله سند به صحابى متصل باشد چه
3- قبط طايفه اى از مردم بومى مصر, ساكنان اصلى مصر قديم .قبطى : منسوب به قبط, يك تن از
4- قبايل بدوى از عرب كه حدود قرن 4 ق .م .در قسمت جنوبى فلسطين سكنى گزيده و تمدنى
5- مـنـسـوب بـه سوريه , بين النهرين و بلاد شام , قومى از نژاد سامى كه در شمال بين النهرين و
6- ابـن حـجـر در جلد دوم الاصابة صفحه 802 مى گويد: ابن عباس سه سال و به قولى پنج سال
7- الاصابة , ابن حجر عسقلانى , ج 2, ص 84 و 85. جامع بيان العلم و فضله , از ابن عبدالبر, ج 1, ص
8- جامع بيان العلم و فضله , ج 1 ص 96. 9- مسند احمد بن حنبل , ج 1 ص 252, 253, جامع بيان العلم و فضله از ابن عبدالبر, ج 1, ص 111
10- سيرة ابن هشام , ج 1, ص 320 ـ 321. 11- همان ماخذ, ص 330 ـ 334. 12- تفسير طبرى , ج 1, ص 138. 13- تفسير طبرى , ج 4, ص 138. 14- الاتقان سيوطى , ج 1, ص 9 س 34, كه مجاهد از ابن عباس درباره تشخيص آيات مكى قرآن از
15- همان ماخذ, ص 11. 16- همان ماخذ, ص 19, س 13. 17- همان ماخذ, ص 20, س 16. 18- همان ماخذ, ص 27, س 4. 19- تفسير طبرى , ج 3, ص 75, در صفحه 76 همين كتاب . در روايت ديگرى , عكرمه از ابن عباس
20- الاتقان سيوطى , ج 1, ص 11, س 3. 21- همان ماخذ, ص 28, س 19. 22- تفسير طبرى , ج 1, ص 399 و 400. 23- هـمـان ماخذ, ص 390, شايد تعبير به نسخ در اين جا صحيح نباشد, چرا كه نسخ آن است كه
24- الاغانى , ابوالفرج اصفهانى , ج 1, ص 72. 26- الاغانى , ابوالفرج اصفهانى , ج 10, ص 289.و تكرار آن در ص 290 و
27- همان ماخذ, ج 2, ص 192 و 193. 28- همان ماخذ, ج 11, ص 5 . 29- عيون الاخبار, ابن قتيبه , ج 2, ص 191. 30- الاغانى , ج 1, ص 73. 31- جامع بيان العلم وفضله , ج 1, ص 106. 32- عيون الاخبار ابن قتيبه , ج 1, ص 37, س 3. 33- تفسير طبرى , ج 2, ص 94. 34- همان ماخذ, ج 3, ص 29. 35- همان ماخذ, ج 1, ص 29. 36- الاصابة , ابن حجر, ج 2, ص 812 . 37- الاصابة , ابن حجر, ج 2, ص 812 . 38- همان ماخذ . 39- تفسير طبرى , ج 4, ص 208. 40- همان ماخذ, ج 1, ص 24. 41- همان ماخذ, ص 247. 42- تفسير قرطبى , ج 1, ص 25. 43- الاتقان سيوطى , ج 1, ص 121 و ص 134. 45- همان ماخذ, ص 242. 46- تفسير طبرى , ج 1, ص 281 . 47- الاتقان سيوطى , ج 1, ص 115, س 29. 48- هـمـان مـاخـذ, ص 120, س 5.
سيوطى از صفحه 115 تا 121, ج 1 مطالبى را در مورد تفسير
49- تفسير طبرى , ج 14, ص 132. 50- تفسير كشاف , زمخشرى , ج 2, ص 533 . 51- مشكل القرآن و غريبه , ابن قتيبه , ج 1, ص 48. 52- يـكـى از شـبـه هـاى قـبيله ازد كه به همان رفتند, اسلام آوردند و سپس مرتد شدند.اعلام
53- مشكل القرآن و غريبه , ابن عباس قتيبه , ج 2, ص 133. 54- الاتقان , سيوطى , ج 1, ص 135, س 1. 55- الاتقان , سيوطى , ج 1, ص 135, س 12. 56- همان ماخذ, س 17. 57- تفسير طبرى , ج 1, ص 6 . 58- همان ماخذ, در همان جا. 59- همان , ماخذ, ص 340. 60- تفسير طبرى , ج 1, ص 146. 61- همان ماخذ, ج 4, ص 107. 62- تفسير طبرى , ج 1, ص 275. 63- الاصابه , ابن حجر, ج 2, ص 807. 64- جامع بيان العلم وفضله از عبدالبر, ج 2, ص 26. 65- تفسير طبرى , ج 1, ص 104. 66- تفسير طبرى , ج 3, ص 7 . 67- الاتـقان , سيوطى , ج 2, ص 28, س 26, و در موطا مالك ج 1, صص 302 و 303 آمده است كه
68- جامع بيان العلم وفضله , از ابن عبدالبر, ج 2, ص 42. 69- تفسير طبرى ج 1, ص 183. 70- طبقات ابن سعد, ج 7, بخش اول , ص 161. 71- تفسير طبرى , ج 17, ص 10. 72- عيون الاخبار ابن عباس قتيبة , ج 1, ص 146. 73- جامع بيان العلم وفضله , از ابن عباس عبدالبر, ج 1, ص 106. 74- العرائس ثعلبى , ص 18. 75- همان ماخذ, ص 24. 76- عيون الاخبار, ابن قتيبه , ج 1, ص 76 . 77- ياقوت در معجم البلدان , ج 1, ص 507, نقل مى كند كه ابن عباس گفت .بحرين از توابع عراق
78- الاصابه , ابن حجر, ج 2, ص 803 . 80- تفسير طبرى , ج 3, ص 149. 82- الاتقان سيوطى , ج 2, ص 126, س 31. 83- اسد الغابة , ابن اثير, ج 3, ص 383. 85- الاصابة , ابن حجر, ج 2, ص 804 . 86- ظاهرا مراد اين است كه رفع سماوات به وسيله متعلق جار وبحرور است و در اصل استقرت
87- روايـات فراوانى در منابع اهل سنت و شيعه از شخص پيامبر(ص ) نقل شده كه نشان مى دهد
88- معجم الادباء ياقوت حموى , ج 19, ص 158 و 159. 89- برگ سوم نسخه خطى مجاز القرآن ابوعبيده , عكس بردارى شده توسط دانشگاه عربى . 90- حـسن بن عبداللّه مرزبانى سيرافى متوفاى 368 ه.ق در مناظره اى كه در معجم الادباء, ج 8
91- تفسير كشاف . 92- مجاز القرآن ابوعبيده , برگ چهارم . 93- همان ماخذ, برگ 4 و 5 . 94- برگ 6 از مجاز القرآن ابوعبيده . 95- تفسير مجمع البيان . 96- به اعتبار اخير حرف جر به كار رفته است .م . 97- كشاف . 98- برگ 7 از كتاب مجاز القرآن ابوعبيده . 99- برگ 39 از كتاب مجاز القرآن ابوعبيده . 100- برگ 108 از كتاب مجاز القرآن ابوعبيد. 101- برگ 163, همان ماخذ. 102- برگ 20, همان ماخذ . 103- برگ 69 و 70 از كتاب مجاز القرآن ابوعبيده . 104- برگ 49 همان ماخذ . 105- معجم الادباء, ياقوت , ج 19, صص 158 و 159. 106- الاضداد, اصمعى , ص 64 ـ 65. 107- اخبار النحويين البصريين , سيرافى , صص 58 و 67 از انتشارات فرنيس كرنكو. 108- اخبار النحويين البصريين , سيرافى , ص 58 تا 67 . 109- معجم الادباء, ج 19, صص 158 و 159. 110- معجم الادباء, ج 7, ص 261. 111- تفسير طبرى , ج 1, صص 44 و 45. 112- معجم الادباء, ج 19, س 155. 113- تفسير طبرى , ج 1, صص 62 و 63 و 109. 114- هر دو مثال : ج 1, ص 54 ـ ج 1, ص 3 ـ 62 ـ ج 1, ص 109 از تفسير طبرى . 115- نسخه خطى مشكل القرآن ابن قتيبه , برگه 9 . 116- اين روايت را راويان خبر داده اند . 117- معجم الادباء, ج 16, ص 255 . 118- كشف الظنون , ج 1, ص 112. 119- مـعجم الادباء, ج 6, ص 129.اين روايت را ناشر معجم الادباء از طبقات المفسرين داودى ص
120- مجاز القرآن ابوعبيده , ص 98, سوره اسراء. 121- مجاز القرآن , ابوعبيده ورق 105, سوره مريم . 122- كتاب , ثلاثة كتب فى الاضداد, ص 72. 123- كتاب , ما اتفق لفظه واختلف معناه من القرآن , از مبرد, ص 2 . 124- كتاب الاضداد فى اللغة , ص 2 . 125- المزهر سيوطى , ج 2, ص 234. 126- همان ماخذ.در همان جا. 127- همان ماخذ, ص 228 . 128- الاضداد, ابن انبارى , صص 235 و 236 و همچنين صفحات 260 و 261, 321 و 322. 129- افـراد ديگرى نيز در اين باره كتاب نوشته اند به كشف الظنون ج /2, ص 367 و 368 مراجعه
- الاضداد, ابوحاتم سجستانى , ص 88 . 131- تاريكيهاى شب چون رو آورد و ظلمت و سياهى را بر شب حكمفرما سازد.... 132- الاضداد, ابوحاتم سجستانى , صص 97 و 98 . 133- الاضـداد ابوحاتم سجستانى , صص , 114 و 115.فرزدق از شاعران برجسته عرب بوده و همه
134- تفسير طبرى , ج 16, ص 2 . 135- نـبط يا انباط از قبايل بدوى عرب بودند كه تا قرن 4 ه.ق كوچ نشينى مى كردند و بعدها
136- مجاز القرآن ابوعبيده , ورقه 8 . 137- المزهر, سيوطى , ج 1 ص 157. 138- المزهر سيوطى , ج 1, ص 158 . 139- همان ماخذ , ص 159. 140- بـخشى از اين مشاجره را سيوطى در فصلى از كتاب اتقان , ج 2, ص 4 ـ 173 آورده و اندكى
141- الحيوان ج 1, ص 18, نشر عبدالسلام هارون . 142- همان ماخذ, ص 3 ـ 142. 143- البيان و التبين , ج 3, ص 7 ـ 375, نشر عبدالسلام هارون . 144- الحيوان , ج 6, ص 200. 145- الحيوان , ج 4, ص 12 ـ 210. 146- الحيوان ج 5, ص 5 ـ 544 . 147- همان ماخذ, ص 5 ـ 524: در زمينه اين تفكر كه براى راهنمايى بشر از آن استفاده مى كنند
148- الحيوان , ج 3, ص 299. 149- البيان والتبين , ج 1, ص 79/ 80 . 150- الـبـيـان والـتـبيين ج 8, و ص 7 ـ 9 و ما براى اين به كارگيرى ادبى مثالهاى گوناگونى
151- الحيوان , ج 3, ص 6 ـ 85. 152- الحيوان , ج 6, ص 429 و نيز, ج 5, ص 240 و مثالهاى ديگر در كتاب البيان والبيين , ج 2, ص
153- جـمـع سـرقت است و سرقت ادبى اين است كه كسى سخن ديگران را به خود نسبت دهد و
154- الحيوان , از جاحظ, ج 3, ص 125. 155- مـا آسـمـان پايين را با چراغهاى پر فروغى زينت داديم و آنها را تيرهايى براى شياطين قرار
157- شـرعا نوعى از خرق عادت است كه به پيامبران پيش از نبوت عطا مى شود, وجه تسميه اش
159- ترشيح : آماده شدن براى كارى پاورقى الحيوان , ج 6,
160- زيرا شريح بن اوس از شعرايى است كه جاهليت و اسلام را درك كرده و جاحظ از او شعرى در
161- الحيوان , جاحظ, ج 6, ص 281 ـ 272 . 162- نفيل بن حبيب است چنان كه در سيره ابن هشام نقل شده است . 163- الحيوان , ج 7, ص 196 ـ 200. 164- الحيوان , ج 1, ص 207. 165- الحيوان , ج 5, ص 5 ـ 542 . 166- الحيوان , ج 2, ص 2 ـ 190, و گفتار جاحظ درباره حريت اراده در كتاب الحيوان , ج 1,ص 2 ـ
167- عـمـر الذباب اربعون يوما والذباب فى النار مگس فقط چهل روز عمر دارد و مگس در آتش
168- الحيوان , ج 3, ص 7 ـ 393. 169- بـخـتـنصر, كسى است كه بيت المقدس را خراب كرد, اصمعى گفته : در اصل (غير عربى )
170- الحيوان , ج 2, ص 139. 171- همان ماخذ, ج 4, ص 9 . 172- الحيوان , ج 4, ص 6 ـ 435 در اين مورد, جاحظ در مسائل ديگرى نيز از معتزله انتقاد كرده ,
173- اصـل صـرفـه : عـقـيـده بـه منصرف كردن خدا بندگانش را از آوردن مثل قرآن , از كتاب
174- الـحيوان , ج 4, ص 85 ـ 93.همچنين درباره آيات مسخ كه در قرآن وارد شده , دهريه به دو
175- الـحيوان , ج 4, ص 427 ـ 436.در همين ماخذ ج , 5, ص 69, جاحظ اشكالات مجوس راجع
176- ايـن حـديـث در كتاب لسان العرب , ماده خلل به اين عبارت است : ان اللّه يبعض البليغ من
177- الـبـيـان والـتـبيين ج 1, ص 3 ـ 270 و از مثالهاى احتجاج گران معتزلى با فرقه هاى ديگر
178- الـحـيوان , ج 3, ص 383 و در همين ماخذ, ج 4, ص 38 ـ 40 جاحظ مشاجره عقلى مى كند
179- تفصيل اين بحث در كتاب البيان والتبيين , ج 3, ص 6 ـ 290 آمده است . 180- الحيوان , ج 7, ص 220 . 181- رسـالـه مـفـاخـرة الـجـوارى والـفلمان , از مجموعه رسائل جاحظ, ج 2, ص 95 ـ 101, نشر
182- اين نظريه ظاهرا بدون دليل ذكر شده است .م . 183- رساله مفاخره الجوارى والغلمان , ص 105, و در البيان والتبيين , ج 3, ص 5 ـ 7 نمونه هاى از
185- همان ماخذ, ج 5, ص 96, مثالهاى ديگر براى اين آگاهى
186- نـسـاة بـه ضـم اول و سكون سين , مقصود همان منسى ء است كه در قرآن ـ سوره توبه / 38
187- الحيوان , ج 7, ص 211 ـ 217, مثالهاى ديگر نيز در باره نگارش تفسير اجتماعى از جاحظ در
188- البيان والتبيين , ج 1,ص 178 ـ 98 . 189- در كتاب الحيوان , ج 6, ص 35 مى نويسد: پس از اين , موارد شك و حالاتى را كه موجب شك
190- پرنده اى است بسيار ترسو كه به آن مثل مى زنند.فرهنگ جديد, منجد الطلاب
191- كـرمى است با سر سياه و بدن سرخ كه چوبهاى نازك را با لعاب دهانش به هم مى چسباند و
192- اليحوان , ج 1,ص 212 ـ 214. 193- تنوط: مرغى خرد كه در جنگلهاى از برگ درختان تارها سازد و به شكل ماروره آنها را بافته
194- الحيوان , ج 1, ص 35 ـ 37 . 195- الحيوان , ج 2, ص 114 ـ 116 . 196- الحيوان , ج 2, ص 5 ـ 134 . 197- الـحـيـوان , ج 5, ص 59, و از مثالهاى روش علمى معتزله , دو قصيده از بشر وجود دارد كه
198- گـيـاهـى اسـت خود رو و پرشاخ و برگ , بلنديش تا هشتاد سانتى متر مى رسد, برگهايش
199- درمنه يا درمنه , درمنه تركى گياهى است بيابانى و خود رو, داراى ساقه اى است و سخت و
200- الـحـيوان , ج 6, ص 399.جاحظ اين خبر را كه شايع شده بود كه دنبلان شتر و شقشقه اش
201- الحيوان , ج 4, ص 407 . 202- الحيوان , ج 2, ص 11 ـ 110. 203- گـروه اسـبـور مـاهـهاى دريايى مشهورى است كه جمله آنها, مرجان و سرغوس و سرب و
204- الحيوان , ج 4, ص 101. 205- الحيوان , ج 4, ص 4 ـ 100 . 206- الـحـيوان ج 4, ص 426.از نمونه هاى ديگرى كه چنين صورت علمى دارد, تفسير جاحظ از
207- ياقوت در معجم الادباء, ج 16, ص 74 مى نويسد كه جاحظ در بسيحان از نواحى بصره , نان و
208- كتاب الجاحظ, از شارل يللات , ص 100, چاپ دمشق , داراليقنطة العربيه 1961 م . 209- به عنوان مثال جاحظ را مى بينيم كه در روش روان شناسانه , چگونه جد را با هزل در آميخته
211- البيان والتبيين , ج 1, ص 12 ـ 21 . 212- الحيوان , ج 1, ص 62 . 213- الحيوان , ج 2, ص 6 ـ 105 . 214- الحيوان , ج 3, ص 228. 215- الحيوان , ج 4, ص 39 ـ 4.
مثال ديگر: جاحظ علت روانى ترس قوم فرعون از عصاى موسى را