سالومه آرمين
پرتقال از خانوادة Rutaceae بوده و به انگليسي Orange ناميده مي شود. منشأ آن را از چين و آسياي جنوب شرقي مي دانند و اين ميوه در طب سنتي چيني كاربردهاي فراواني داشته است. هم اكنون به طور وسيعي در سراسر دنيا پرورش داده مي شود و مشهورترين مركبات است.
درختان يا درختچه هاي هميشه سبزي كه مركبات بر روي آنها رشد مي كنند، مي توانند به 10 متر يا بيشتر هم برسند. مركبات به لحاظ اينكه سرشار از «ويتامين ث» هستند معروف مي باشند. دانشمندان كشف كرده اند كه اين ميوه ها همچنين از انواع وسيعي از مواد مغذي گياهي و انواع مختلف فيبر غذايي برخوردار هستند.
پرتقال درختي است يا به عبارت بهتر درخت كوچكي است داراي برگ هاي سبز، گل ها و ميوة آن معطر و گل هاي آن به رنگ سفيد و ميوة آن متوسط (در برخي ارقام درشت)، پوست آن نارنجي كمي ناصاف و گوشت آن شيرين و يا ترش و بسته به انواع مختلف داراي رنگ زرد، زرد تيره و قرمز مي باشد.
درخت پرتقال و به طور كلي مركبات، درجة حرارت پايين را تحمل نمي كنند و بايد در مناطق نيمه حاره اي و در آب و هواي مديترانه اي با زمستان هاي نسبتا گرم كاشته شوند. درجة حرارت كمتر از 4 تا 5 درجه سانتي گراد در مدت طولاني به آنها صدمه مي زند.
در مناطق شمال ايران و همچنين در جنوب ايران كاشته مي شود. ارقام مختلف پرتقال را با پيوند شكمي روي پايه هاي نارنج كه از بذر حاصل شده باشند، به دست مي آورند. در برخي موارد براي به دست آوردن ارقام جديد با كاشتن بذر پرتقال نيز براي تكثير آن استفاده مي شود. نهال هاي بذري خيلي دير بارور مي شوند، ولي پوست ميوة آنها نازك تر و طعم آنها نيز شيرين تر مي شود.
علاوه بر محتواي بالاي «ويتامين ث»، پرتقال تأمين كنندة يك سري مواد مغذي گياهي حفاظت كننده و آنتي اكسيدان شامل آلفا و بتاكاروتن، لوتئين و بتاكه پيتوزانتين مي باشد.
مواد مغذي اصلي پرتقال (در 100 گرم خام)
انرژي (كالري) 37
ويتامين ث (ميلي گرم) 54
فيبر (گرم) 2
فولات (ميكروگرم) 31
آهن (ميلي گرم) 4/0
پتاسيم (ميلي گرم) 150
كربوهيدرات (گرم) 9
فروكتوز (گرم) 2
چربي (ميلي گرم) 1/0
كاروتن (ميكروگرم) 28
مس (ميلي گرم) 04/0
كلسيم (ميلي گرم) 47
پروتئين (گرم) 1
فسفر (ميلي گرم) 20
سديم (ميلي گرم) 1
ويتامين ب 1 (ميلي گرم) 1/0
ويتامين ب 2 (ميلي گرم) 04/0
نياسين (ميلي گرم) 4/0
منيزيوم (ميلي گرم) 12
منگنز (ميلي گرم) 05/0
اين آبميوه را مي توان به طور تازه و يا به صورت بسته بندي شده و فرآيند شده مصرف نمود. يك ليوان معمولي آب پرتقال تازه، تأمين كننده 800 ميلي گرم «ويتامين ث» و 400 ميلي گرم فولات مي باشد. به هنگام مصرف مداوم روزانة ميوه و سبزيجات، يك ليوان آب پرتقال به عنوان يك «واحد» ميوه محسوب مي گردد.
مصارف سنتي: پوست و آب پرتقال تقويت كنندة معده، ضد نفخ، محافظت كننده از بروز عوارض كمبود «ويتامين ث» و ادرارآور مي باشد. مصرف جوشاندة پوست آن براي آرام كردن سرفه، رفع سرماخوردگي و سوء هاضمه مفيد مي باشد. پوست آن به عنوان مرهم براي اگزما و ناراحتي هاي پوستي مفيد است. جوشاندة برگ هاي پرتقال مانند ساير مركبات براي شستشوي ورم ها و كاهش درد آنها نافع است. پرتقال به طور كلي ضد اسپاسم و آرام بخش است.
اسانس پرتقال اثر ضد عفوني كننده دارد و از پوست آن گرفته مي شود، اما چون خيلي زود فاسد مي شود، هميشه بايد تازه مصرف شود و اگر نگهداري شود براي مدت كم، در جاي تاريك و خنك بايد گذاشته شود.
در هند معتقدند كه ميوة پرتقال خون را تصفيه مي كند و تشنگي را فرو مي نشاند و اشتها مي آورد. آب پرتقال براي رفع ناراحتي هاي صفراوي و اسهال هاي صفراوي نافع است. در چين تخم پرتقال را له كرده و شب روي پوست صورت مي گذارند و معتقدند كه براي برطرف نمودن چين و چروك صورت نافع است. برگ پرتقال در هند و چين به عنوان مسكن و در فيليپين در موارد هيستري و سكسكه كاربرد دارد. دم كردة گل ها و شكوفة آن در موارد آشفتگي و دل به هم خوردگي مفيد و مسكن و آرام بخش است و سوء هاضمه را رفع مي كند.
در طب چيني پرتقال به طور منظم تحريك دستگاه گوارش و درمان يبوست به كار مي رود. آنها معتقدند كه پرتقال در مقابله با اسهال خوني، سوء هاضمه و تشكيل بيش از حد مخاط مفيد است. در موارد استرس و بي خوابي براي آرام كردن اعصاب پرتقال داده مي شود. از ديرباز پرتقال را براي توانايي آن در مبارزه عليه اسكوروي (كمبود ويتامين ث) و حفظ استحكام لثه ها مي شناخته اند.
مصرف پرتقال سبب قليايي نمودن خون شده و اعمال عضلات را تسهيل مي كند. به علاوه بدن را در برابر ابتلا به انواع عفونت حفظ مي كند. عصارة پرتقال گاهي در كيك سازي مورد استفاده قرار مي گيرد.
* به مبارزه عليه بيماري هاي قلبي كمك مي كند.
* در افراد سيگاري، به حفظ مقدار «ويتامين ث» بدن كمك مي كند.
* با سرماخوردگي مقابله مي كند.
* نقش حفاظتي در برابر مبتلا به سرطان دارد.
يك پرتقال متوسط به وزن 160 گرم، 25 درصد دريافت توصيه شدة روزانة بزرگسالان براي فولات (از جمله ويتامين هاي گروه B ) و بيش از دو برابر نياز به دريافت «ويتامين ث» را تأمين مي كند.
- انواعي از پرتقال را كه داراي پوست نازك بوده و نسبت به اندازه شان، سنگين هستند، انتخاب كنيد.
- پرتقالي را كه داراي قسمت هاي نرم است، انتخاب نكنيد چون نشانگر خرابي آن است.
- در صورتي كه پوست آن شل و چروك خورده باشد، نشانگر ماندگي ميوه است.
- ترجيحا ميوه را به صورت تازه مصرف كنيد.
- به سالاد ميوه يا سبزيجات، پرتقال اضافه كنيد.
- در كنار انواع غذاهاي گوشتي، به منظور افزايش جذب آهن غذا، از پرتقال يا آب آن استفاده كنيد. خصوصا افزودن آب پرتقال به مرغ آب پز بسيار طعم خوبي به غذا خواهد داد.
- داخل كيك، ميلك شيك (مخلوط با شير) و انواع شربت از پرتقال استفاده كنيد. به علاوه از آن در تهيه مارمالاد مي توانيد استفاده نماييد.
* تخريب كلسترول: مطالعه بر روي جوامع در سراسر دنيا نشان داده است كه رژيم هاي غذايي سرشار از ويتامين C، به حفاظت در برابر بيماريهاي قلبي كمك مي كند. ويتامين مشابه همراه ويتاميني از LDL در برابر تخريب اكسيداتيو توسط راديكال هاي آزاد كه مواد سرطان زايي هستند، حفاظت مي كند. LDL تخريب شده سبب انسداد شريان ها و ابتلا به بيماري هاي قلبي مي گردد.
* كمبود ويتامين ث: مقدار توصيه شدة دريافت روزانة «ويتامين ث»، 40 ميلي گرم مي باشد. متخصصان تغذيه كه توصيه به دريافت «مطلوب تغذيه اي» دارند، دريافت 400 ميلي گرم براي افراد بين 25 تا 50 سال و 800 ميلي گرم براي افراد بالاي 50 سال را دارند. پرتقال و آب آن نقش مفيدي در تأمين اين نيازمندي هاي روزانة «ويتامين ث» ايفا مي كنند.
* سرماخوردگي: دريافت كافي «ويتامين ث» به كاهش شدت علايم سرماخوردگي و طول مدت آن كمك مي كند.
* سرطان: پرتقال و آب آن سرشار از مادة مغذي گياهي هسپريتين هستند. در تحقيقات آزمايشگاهي، عصارة هيسپريتين سبب مهار رشد سلول هاي سرطاني سينه و تشكيل تومور گشته است. هسپريدين (يكي از انواع هسپريتين) به پيشگيري از بروز سرطان حفرة دهاني كمك مي كند. پوست پرتقال داراي مواد مغذي گياهي به نام نوبيلتين و تنجرتين است كه سبب متوقف كردن حملات سلول هاي سرطاني مي شود. آب پرتقال سرشار از مادة مغذي گياهي ليمونوئيد است كه آن هم داراي خواص ضد سرطاني مي باشد.
همچنين تحقيقات نشان داده است افرادي كه به طور منظم از مركبات استفاده مي كنند، تا 60 درصد كمتر به سرطان معده مبتلا مي شوند. احتمالا «ويتامين ث» در مركبات سبب مهار تشكيل مواد سرطان زا در معده مي شود. در يك تحقيق به منظور مقايسة ميزان ابتلا به سرطان در اشخاصي كه خيلي فراوان پرتقال مي خورند با اشخاصي كه خيلي كم مصرف مي كنند، مشخص شده است كه خطر ابتلا به سرطان ناي در افراد گروه اول 50 درصد كمتر از افراد گروه دوم است.
«ويتامين ث» به پيشگيري از گاستريت (نوعي التهاب لايه هاي پوششي ديوارة معده) كه خود عاملي براي تشكيل سلول هاي سرطاني در معده است، كمك مي كند.
فيبر مركبات از نوع نامحلول است. بنابراين به افزايش حجم مدفوع و سرعت بخشيدن به حركت آن در دستگاه گوارش كمك مي كند. به اين ترتيب يكي از روش هاي پيشگيري از ابتلا به سرطان رودة بزرگ، مصرف منظم و فراوان انواع مركبات است.
بسته نشدن لولة عصبي در جنين: پرتقال داراي فولات است كه به همراه قرص هاي اسيد فوليك به پيشگيري از بروز اسپينا بيفيدا (بسته نشدن لولة عصبي) در جنين كمك مي كند. لذا به مادران باردار مصرف منابع اسيدفوليك از جمله پرتقال توصيه مي شود.
آب مرواريد: عدسي هاي چشم انسان به طور طبيعي حاوي مقادير بالايي از «ويتامين ث» مي باشد. افرادي كه كمتر ا ز 125 ميلي گرم «ويتامين ث» در روز مصرف مي كنند، 4 برابر بيشتر با خطر ابتلا به آب مرواريد، در مقايسه با افرادي كه بيش از 500 ميلي گرم در روز مصرف دارند، مواجه مي باشند. بنابراين مصرف مركبات به حفاظت از عدسي ها در برابر آب مرواريد كمك مي كند.
كم خوني: «ويتامين ث» به افزايش جذب آهن در رژيم غذايي كمك مي كند. خصوصا در افراد گياهخوار افزايش مصرف غذاهاي غني از «ويتامين ث» از قبيل مركبات، براي كاهش خطر ابتلا به كمبود آهن كه سبب كم خوني مي شود ضروري است.
پرتقال به طور خاص به دليل دارا بودن فولات براي پيشگيري از كم خوني ناشي از كمبود اسيد فوليك مفيد مي باشد.
1. Ursell A, Healing Foods: Dorling and Kindersley, 1st ed, London. 2000, P. 89_88.
2- مهرين، مهرداد، خواص ميوه ها و خوراكي ها، انتشارات خشايار، چاپ چهارم، تهران، 1373، ص 189.
3- نوري، مهري، اصول تغذيه و رژيم هاي غذايي، مؤسسه نشر كلمه، چاپ اول، تهران، 1371، ص 171.
4- ميرحيدري، حسين، معارف گياهي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ سوم، تهران، 1377، صص 86 ـ 82.