قرآن وقفی دارالارشاد اردبیل نمونه ای نفیس از هنرهای قرن دهم

قدیر افروند، شهاب شهیری

نسخه متنی
نمايش فراداده

قرآن وقفي دارالارشاد اردبيل نمونهاي نفيس از هنرهاي قرن دهم

قدير افروند - شهاب شهيري

موزه ملي ايران

يكي از قرآنهاي خطي نفيس دوره صفوي كه هم خط خوش و تذهيب و تزئينات زيبا و پركار و هم ترجمه و ملحقات ارزشمندي نظير فالنامه، وقفنامه پيوسته و همزمان آن دارد، نسخهاي است كه به سفارش يكي از شخصيتهاي معروف عهد صفوي، شاه قلي خليفه كه مهردار شاه عباس صفوي بوده، كتابت، تذهيب و تجليد شده است و الحق كه حاصل و ثمره كار آن هنرمندان گمنام! اثر هنري بسيار زيبا و منحصر به فردي را به دست داده است كه در اين شماره مورد معرفي قرار ميگيرد.

معرفي نسخه:

قرآن مترجم به خط نسخ.

شماره موزه: 4304

واقف: شاه قلي خليفه مهردار

تاريخ: قرن دهم هجري

تعداد سطر: 12 سطر در صفحه

ابعاد جدول: 2/16 × 25 سانتيمتر

ابعاد: 24 × 5/33 سانتيمتر

قطع: رحلي بزرگ

دو صفحه اول قرآن مزين به سرلوح مزدوج مذهب و مرصع بسيار پركار و زيبايي است كه بياغراق در ميان نسخ مشابه و همعصر، بينظير است. قابهاي مذهب و مربع و جداول زرين و الوان اين صفحات با تلفيق و تركيب متناسب با رنگهاي ملايم و چشمنواز و طرحها و نقشهاي ريز و درشت اسليمي و هندسي زيبايي خيره كنندهاي به اين دو صفحه بخشيده است.

در دو قاب مذهب و مرصع سر سوره، در پيشاني و ذيل هر دو صفحه كه با استفاده مضاعف از سفيدآب، از ساير بخشهاي تذهيب به طور محسوسي متمايز شده، كتيبههائي بشرح ذيل به قلم سفيدآب و تحرير مشكي بر زمينه مذهب نقش بسته است:

كتيبه پيشاني صفحه اول: سوره فاتحه الكتاب

كتيبه ذيل صفحه اول: مدنيه وهي سبع آيه

كتيبه پيشاني صفحه دوم: سوره البقره مدنيه وهي

كتيبه ذيل صفحه دوم: مائتان وست و ثمانون آيه

در اين دو صفحه همچنين پيرامون عبارت بسمله در آغاز هر دو سوره (فاتحه الكتاب و البقره) مزين به نقوش اسليمي زرين و تمامي صفحات قرآن مجدول (جداول زر، مشكي و لاجورد) است. همچنين سرسوره تمامي سور در اين قرآن شامل كتيبهاي متضمن عنوان سوره، مكي يا مدني بودن آن و نيز عدد آيات به خط رقاع و قلم زر در قابي مزين (نه چندان پركار!) است.

علائم پايان آيات به صورت شمسههاي كوچك در پايان هر آيه نمايش داده شده. علائم تخميس و تعشير نيز شامل شمسههاي مذهبي در حاشيه صفحات به چشم ميخورند كه به ترتيب كلمه خمس و عشر به خط كوفي تزئيني و به قلم سفيدآب و تحرير مشكي در مركز آنها نگاشته شده است. ترجمه قرآن به خط نستعليق و به شنگرف به صورت چليپا و زيرنويس كلمات است.

فالنامه:

فالنامة اين قرآن شامل منظومهاي است كه پس از خاتمه قرآن به خط نستعليق و در صفحات و ستونبندي عمودي مجدول پاياني به شرح زير نوشته شده است:

فالنامه كلام ملك علام (بقلم شنگرف)


  • هركه از قرآن گشايد فال خويش بايدش كردن طهارت از نخست فاتحه بر خواندن وانگه سه بار چونكه نيت كردي تو اي نيك رأي اين دعا برخوان و مصحف برگشاي

  • بي شكي ايمن شود برحال خويش مصحفي از اول و آخر درست سوره اخلاص و نيت پيش آر اين دعا برخوان و مصحف برگشاي اين دعا برخوان و مصحف برگشاي

اللهم اني توكلت عليك و تفالت بكتابك فارني ماهو/المكتوم في سرك المكنون في غيبك يا ذالجلال و الاكرام برحمتك يا ارحم الراحمين.


  • سطر اول تا به هفتم بر شمر كين چنين بودست قول انبياء ليك چون تو فال خود را بنگري چون الف آيد بفال اندر كتاب ب به نيكويي بيابي راحتي ت به توبه باز كرد از هر خطا ث اگر آيد بفال اندر كلام ج جد و جهدكن در كار خويش ز خويشان دولت (؟) يابي قوتي خ نباشي خالي از خوف و خطر د دولت با شدت با عز و ناز ذ دشمن قهر گردد شاد باش ر بفال آمد نشان مهتري ز به كاري خويش در ماند به جان س سعادت با شدت در دو سراي ش ز دشمن مينمايد ترس و بيم ض روزي چند غمخواري شوي ص صبري كرد بايد مرد در او ط برآيد ايمنيت از رنج و درد ظ اگر آيد بفال اي مرد كار ع اگر آيد بفال اندر زمان غ چيزي داد بايد خواسته ف اگر آيد بفال اي خوب كار ق اگر آيد شوي مقبول قول ك بيم آن بود كت ناگهان ل اگر آيد بفال اي مرد خاص م از دشمن سلامت يابد او ن در آن كاري كه رنجي برده است و از خاقان شوي تو بينياز هـ هلاك دشمنان آمد بفال لا آيد بفال آن يكي ي زغائب آيدش احوال خوش چون كه شد منظوم اين فال كلام شاد بادا هركه خواند والسلام

  • كت نمايد سطر هفتم خير و شر هم برين بودند جمله اولياء آنچه آيد فال از آن درنگذري ابتداي كار شد خيرالثواب منفعت يابي زصاحب دولتي گر دئي صدقه شود رفع بلا گردي اندر دين و دنيا نيك نام كت بيايد ناگهان دولت به پيش از بلا و از غدا ايمن شوي با خدا باش و زهر بد كن حذر دست تو بر هر غرض گردد دراز از غم و اندوه دل آزاد باش هم زعمر و هم ز دولت برخوري عاقبت يابد از آن سختي امان هم بيابد هرچه خواهد او خداي بايد از دشمن حذر كردن مقيم عاقبت در عهده كاري شوي چونكه كردي صبر كارت برگشاد زود يابد آنچه طالب گشت مرد در ره خالق شوي پرهيزگار آشكارا گردت راز نهان چون بدادي كار شد آراسته جمع گردد كار و گردي كامكار بيشكي(؟) ايمن شوي از بيم و هول در خصومت اوفتي و در زيان از غم و اندوه دليابي خلاص يا به دشمن بازگردد يا بدو صبر بايد كرد كه بس آزرده است سازدت كار دو عالم كارساز باز رست از گفت و گوي قيل و قال فال او شوريده آيد اندكي تا بگيري در كنارش شاد و خوش شاد بادا هركه خواند والسلام شاد بادا هركه خواند والسلام

وقف نامه

در آخرين صفحه اين نسخه، وقف نامه زرين ! قرآن (تماماً بقلم زر) به خط ثلث بشرح ذيل نگاشته شده است:

بسماللهالرحمنالرحيم (به لاجورد)

الحمدلله الذي انزل القرآن من السماء الي الارض رحمةللعالمين/ و جعل الفرقان مرشداً و هادياً للمتقين (فاصله) و الصلوه و السلام / علي رسول انزل عليه الكتاب و اوتي الحكمة و فصل الخطاب / و آله الطاهرين للمعصومين بلاشك و ارتياب و بعد (به لاجورد) / فقد وقف هذاالمصحف المقدس المطهر المنور علي الخطيرة المباركة / مشرفة المقدسة الصفوية حفت بالانوار الالهية و الاشرافات الربانية / الواقعه بدار

الارشاد اردبيل شرفها الله تعالي و هدي (؟) ساكنينها/ سوآء السبيل (فاصله) العبد المحتاج الملك الحيار شاه قلي خليفه مهردار وقفاً صحيحاً شرعياً مشتملاً علي الشرايط و الاركان خالياً عن المفاسد و البطان تقرباً الي الله تعالي و طباًلمرضاته و ذلك في سنه ست و اربعين و تسعمايه.

كه نشان ميدهد اين مصحف كلامالله مجيد توسط فردي به نام شاه قلي خليفه مهردار(1) و بسال 946 هجري بر حظيره مباركه..... الصفويه (آستان شيخ صفي الدين اردبيلي) واقع در دارالارشاد اردبيل وقف شده است.

جلد اين قرآن از نوع رنگ روغني و عطف، تيماج مشكي است. تزئينات جلد شامل نقوش ترنج، سر ترنج و لچكي و نيز زمينه و حواشي پرنقش و نگار اسليمي مذهب ميباشد. اندرون جلد نيز در اصل داراي چنان تزئيناتي بوده كه متاسفانه در دوراني متاخرتر با لايهاي چسب كاغذي پوشانده شده است.

1- براي كسب اطلاعات بيشتر در رابطه با اين شخصيت رجوع كنيد به مقاله: افروند، قدير. قرآنهاي وقفي. مجله وقف ميراث جاويدان. ش 3333 - (بهار و تابستان)، 1380.