پژوهشی درباره کتاب «عوالم»

کاظم قاضی زاده

نسخه متنی -صفحه : 5/ 2
نمايش فراداده

پژوهشي در باره كتاب «عوالم»

كاظم قاضي زاده

مقدمه

در طول تاريخ حيات فكري شيعه، محدثان نام‏آور، پيوسته به گردآوري و تنظيم مجموعه‏هايي از روايات معصومين عليهم‏السلام مبادرت ورزيده‏اند، گر چه انگيزه، هدف، شيوه و محدوده احاديث گردآوري شده يكسان نبوده است اما در مجموع تلاش محدثان زمينه حفظ و بقاء آثار شيعه و اعتلاي مكتب را فراهم آورده است. اين مجموعه‏ها فراتر از كتب مشهور روايي «محمدون أول» و «محمدون اُخر» است.1

يكي از اين مجموعه‏هاي گران‏بها، كه در اين نوشتار به آن مي‏پردازيم «عوالم‏العلوم والمعارف والاحوال من‏الآيات والاخبار والاقوال»؛ نگاشته محدث خبير و متتبع، مرحوم شيخ عبدالله بحراني است.

اين كتاب اندكي پس از تأليف «موسوعه بحارالانوار مجلسي» نگاشته شده است اما تا قبل از دو دهه اخير جز بعضي از مجلدات آن به چاپ نرسيده بود، پس از پيروزي انقلاب اسلامي با همت و تلاش آية‏الله سيد محمدباقر موحد ابطحي اصفهاني چاپ مناسبي از اين كتاب همراه با تصحيح و تعليقات و استدراكات فراوان آغاز گرديد؛ به طوري كه تاكنون بيش از پانزده مجلد از آن به بازار عرضه شده و يا آماده چاپ است. با توجه به حجم قابل توجه استدراكات آقاي ابطحي و ويژگيهاي ديگري كه در تحقيق اين كتاب صورت پذيرفته است بررسي «عوالم» و «مستدرك» آن را جداگانه ارائه مي‏كنيم. اميد آنكه اين مقال زمينه‏اي مناسب براي توجه بيشتر خوانندگان بر اين اثر گرانقدر فراهم آورده و در تكميل و بالندگي اين كار عظيم مؤثر افتد.

بررسي كتاب عوالم

الف ـ در باره شناخت مؤلف آن: مؤلف اين مجموعه، مرحوم شيخ عبدالله بن نورالدين بحراني است، از شرح حال و تاريخ تولد و وفات وي اطلاعي در دست نيست. همچنانكه در بعضي از كتب تراجم از او يادي نكرده‏اند و در تراجم قرن حاضر نيز در باره او اطلاعات محدودي ثبت شده است؛ تنها دو نكته در باره وي ذكر شده است: اوّل آنكه، وي از شاگردان مرحوم علامه مجلسي بوده است و دوم آنكه، كتاب «عوالم» را تأليف كرده است.2 گر چه ترجمه نويسان كمتر به شركت وي در مجموعه شاگرداني كه در تأليف بحارالانوار شركت داشته‏اند، اشاره كرده‏اند؛ اما بحراني خود در مقدمه عوالم‏العلوم (مخطوط) به شاگردي بيست ساله‏اش نسبت به مرحوم علامه مجلسي اشاره مي‏كند3 و ضمن تجليل فراوان، اعتماد خود را در تأليف بر استاد مي‏داند.4 به نظر مي‏رسد مؤلف در زمان خويش شهرت چنداني نداشته است اما وجود نسخه‏هايي از كتاب عوالم ياد او را باقي گذارده است. از اين روي در كتب تراجم نگاشته شده در قرون دوازدهم و سيزدهم حتي بعضي از كتبي كه شرح و ترجمه علماي بحرين را متكفل بوده است (همچون لؤلؤالبحرين) از او يادي نشده است.

ب ـ نام كتاب: نام كامل كتاب «عوالم‏العلوم والمعارف والاحوال من‏الآيات والاخبار والاقوال» است. اين كتاب شباهتهاي زيادي به بحارالانوار دارد، در فهرست كتابهاي خطي كتابخانه آية‏الله مرعشي نجفي در باره اين كتاب آمده است:

كتاب بسيار مفصلي است. در بيش از صد جلد كه احاديث و روايات را از مصادر مختلف شيعه گرد آورده و در هر بابي آيات مناسب با آن را نيز مي‏آورد و در آنجا كه احتياج به شرح داشته باشد به عنوان «بيان» مطالبي ذكر مي‏كند. «عوالم»، به حسب تقسيم مؤلف، در صد كتاب مي‏باشد پنجاه كتاب در اصول و پنجاه كتاب در فروع و مجموع جزءهايش صد و بيست و هشت جزء است.5 در كتابخانه آية‏الله مرعشي نسخه خطي 66 جزء (حدود نيمي از آن) هست، حجم اين نسخه‏ها يكسان نيست، حداقل 50 برگ و حداكثر 366 برگ دارد ولي غالبا نسخه‏هاي آن داراي 150 تا 250 برگ مي‏باشد.

مرحوم آغا بزرگ طهراني در باره كتاب اطلاعات دقيقي نداشته است گر چه بعضي از مجلدات آن را در نجف، تبريز و تهران رؤيت كرده است. وي مي‏نويسد:

كتاب جامع‏العلوم و... كتاب بزرگي است كه به مقدار كثيري نسبت به مجلدات بحارالانوار بيشتر است بلكه گفته مي‏شود كه به صد جلد مي‏رسد و شنيده‏ام كه همه آن در يزد موجود است.6

احتمالاً مقصود ايشان از يكصد جلد، قطع رحلي بزرگ بوده كه بحارالانوار ربع آن مي‏شود. ولي با مراجعه به نسخه‏هاي موجود عوالم روشن مي‏شود كه تفاوت حجم اين دو كتاب به ده درصد نيز نمي‏رسد.

حضرت آقاي ابطحي كه تحقيق اين كتاب را انجام مي‏دهند همه نسخه‏هاي خطي كتاب به جزء سه جزء مربوط به امام جواد، امام هادي و امام عسكري عليهم‏السلام را در اختيار دارند، به گفته ايشان اين سه جزء كلاً مفقود است.7 و آنچه موجود است تفاوت زيادي از نظر حجم با بحارالانوار ندارد.

صاحب اعيان‏الشيعه نيز به بيشتري عوالم نسبت به بحارالانوار اشاره كرده است اما اضافه مي‏كند كه تنها 54 جلد آن موجود است.8 اما ميرزاي نوري مي‏نويسد كه عوالم همان بحارالانوار استاد بزرگ اوست9 و به نظر نگارنده نيز كلام ميرزا به واقع نزديكتر است.

در هر صورت با توجه به اينكه تحقيق و انتشار اين كتاب توسط مؤسسة الامام المهدي عليه‏السلام با جديت پيگيري مي‏شود و نسخه‏هاي خطي اين كتاب نيز در دست محققين اين مجموعه است. بحث در اين باره نيازي به تطويل كلام ندارد و انشاءالله تمام نسخه‏هاي آن به طور محقق در اختيار عموم قرار مي‏گيرد.

مقايسه محتواي عوالم و بحار

نكته اساسي مقايسه بين اين دو مجموعه روايي است؛ با اينكه حجم دو مجموعه تفاوت چنداني با هم ندارد و بحراني نيز قطعا در جريان تأليف بحار قرار داشته است چه انگيزه‏اي زمينه تحمل به رنج تأليف اين مجموعه را بر وي هموار كرده است؛ در اين زمينه ترجمه نويسان ياد شده ديدگاه يكساني ندارند. ميرزاي نوري «عوالم» را «بحار»ي ديگر مي‏داند مگر آنكه بحراني آن را صورتي ديگر بخشيده است10 و صاحب طبقات اعلام‏الشيعه در توضيح اين كلام نوري مي‏نويسد:

عوالم از جهت اخباري‏گري شديدتر است و از بحارالانوار، اكثر معارف عقليه را حذف كرده است.11

آقاي دانش پژوه كه فهرست مخطوطات مجلس شوراي ملي را جمع‏آوري كرده است عوالم را بحار ديگري مي‏داند به گونه‏اي ديگر و بهتر از آن. اما نويسنده كتاب زندگينامه علامه مجلسي كه خود ناقل عبارت فوق است اظهار مي‏كند كه:

تاكنون هيچ يك از محدثين كه هر دو كتاب را ديده‏اند چنين نظريه‏اي را اظهار ننموده‏اند. شايد علت بهتر دانستن ايشان (آقاي دانش پژوه) داشتن خبرهاي اهل سنّت در عوالم باشد.12