تمبر, رابط بى زبان ملتها

به مناسبت روز جهانى پست

مريم حقيقت گو

بدون شك هر يك از ما تاكنون باره فرستنده يا گيرنده پيامى توسط پرنده هاى كوچك كاغذى بوده ايم. اين پرنده ها كه هر كدام تنها يك بار پرواز را تجربه مى كنند همان نامه هاى سر به مهرى هستند كه در عين بى زبانى هزاران پيام را به گوش ديدگان جارى مى كنند.

امروزه نامه كه پست عهده دار تحويل و تحول آن است, هر چند كه در صحنه رقابت پيام رسانى رقباى قدرى چون تلفن و فاكس را در پيش رو دارد, اما هنوز به دليل ويژگيهاى خاص خود, به عنوان يك ابزار پيام رسانى ماندگار پهلوبه پهلوى ديگر رقبا مى زند و اين از آن روست كه نامه بيش از بقيه, محرم راز بوده و حرف دل را به كمك آن سهل و صريحتر مى تواند گفت. با نامه هرچه و هرچقدر كه بخوهى مجال گفتن دارى. گوش نامه شنواتر و زبان نامه گيراتر است, به علاوه كه بهره بردارى نامه براى همه اقشار از فقير تا غنى, و از پير تا جوان راحت تر مى باشد, بويژه كه بهره گيرى از امكانات پستى هرچند كه زمان بيشترى طلب مى كند اما بهاى كمترى مى برد.

با اين همه اگر تمام مقدمات ارسال يك نامه را انجام دهى ولى از الصاق يك قطعه كوچك كاغذى به نام تمبر غفلت كنى تمام تلاش خود را بى ثمر گذارده اى چرا كه نامه ات به همان جايى برگشت مى خورد كه از اول رفته بود در واقع اين تمبر است كه به اين پرنده هاى كاغذى جواز پرواز

داده و امكان به مقصد رسيدن آنها را فراهم مى كند.

پست, نامه و تمبر واژه هايى است كه به گوش همگان آشنا بوده و كمتر كسى است كه به گونه اى از نعمت اين وسيله بهره مند نباشد. اين عناصر هر چند در دنياى امروز نقش مهمى را ايفا مى كنند اما شايد به دليل استفاده روزمره از آنها و سروكار دائمى با آنها كمتر فكر و ذهنى را به گونه اى عميق به خود مشغول ساخته باشد. شايد كمتر كسى با تاريخ وسرگذشت اين ابزارها آشنايى داشته باشد. از سيرتحول نامه رسانى وپست وتمبركمتركسى اطلاع كافى داردواينكه پست وتمبربه شكل امروزى از كى وارد ايران شده و چه تحولاتى را پشت سر گذارده است افراد محدوى از آن آگاه مى باشند. اينها و دهها نمونه ديگر از اين اطلاعات, گفتنى هايى است كه شايد با گوشهاى كمترى آشنا باشد.

از اين رو فرا رسيدن 17مهر روز جهانى پست انگيزه اى شد براى يادكردى كوتاه از اين گفتنى ها, گفتنى هايى در باره پست و عضو اصلى خانواده آن يعنى تمبر. دست يابى به برخى از اين اطلاعات در باره پست و خصوصا تمبر را در گزارش گونه اى كه تقديم مى گردد دنبال كرده ايم. باشد تا با دريافت چكيده اى از اين اطلاعات بيش از پيش با مسائل مرتبط با اين وسيله ارتباطى آشنا شده و تلاش مجموعه گردانندگان اين نهاد در خدمت مردم را بيش از پيش پاس بداريم.

تمبرها اين قطعه هاى كوچك كاغذى نه تنها حامل پيامند بلكه رابطى بى زبان ميان ملتهاست. به همين خاطر است اكه آن را سفير كوچولو نيز ناميده اند. پست نيز كه در كنار خدمات ديگر مسووليت تهيه و توزيع تمبر را نيز به عهده دارد امروزه در هر كشور تبديل به تشكيلات معظمى شده كه در عالم ارتباطات نقش عمده اى ايفا مى كند. شايد از اين رو باشد كه به هنگام برگزارى كنگره توكيو در سال 1348شمسى (1969ميلادى) طى قطعنامه اى به تمامى كشورها اعلام شد كه از اين سال به بعد روز نهم اكتبر برابر با 17 مهر, روز جهانى پست يا روز اتحاديه پستى ناميده شود.

هر ساله در كشور ما نيز روز 17مهر, به همين عنوان گرامى داشته مى شود.

نمايشگاه تاريخ پست

شايد نام موزه پست را شنيده باشيد. اين موزه كه بهتر است آن را نمايشگاه تاريخ پست بگوييم درست در مركز شهر تهران در ميان گردوغبار و دودهاى سياه رنگ ميدان قديمى شهر يعنى ميدان امام خمينى كمى بالاتر, در كنار سردر باغ ملى قرار دارد. ساختمانى با پرده هاى آبى رنگ كه گوشه گوشه اش تاريخى از برقرارى ارتباط پستى ميان ملتها, انواع پيكها, نمايشگاهى از انواع تمبرها و نمايى از وزراى پست از ابتدا تا كنون را در بر گرفته است. در آنجا تمام اشياى قديمى پست, مجسمه هايى از پستچيهاى قديمى, تمبرهاى زيادى از كشورمان و تمام كشورهاى جهان كه مجموعا 73هزار قطعه مى باشد را مى يابى. اين موزه در سال 1369 افتتاح شده است.

اولين تمبر پستى

امروز فرستادن يك مرسوله پستى به اقصى نقاط جهان كارى بسيار ساده جلوه مى كند. اين وسيله اعجاب انگيز كه خيلى عادى به نظر مى رسد, نتيجه اصلاحى است كه توسط ((رولاندهيل)) با ابداع تمبر پستى به وجود آمد. اين قطعه كاغذ كوچك كه بدون شك يكى از مهمترين ابداع قرن نوزدهم است سنگ بناى زرين در تاريخ پست به شمار مى رود. هنگامى كه در سال 1840ميلادى (1219شمسى) ((سرورولاندهيل)) بر آن شد تا تمبرهايى به شكل امروزى چاپ كند برقرارى نامه هاى حامل تمبر آغاز شد و درست در اول ماه مه همان سال بود كه اولين تمبر پستى چسب دار با عكس سرملكه ويكتوريا به چاپ رسيد چاپ اين تمبر در انگلستان ماجراهايى به همراه داشت; عده اى از مرطوب كردن پست تمبرى كه سر ملكه ويكتوريا بر آن بود ناراحت بودند! و عده اى نيز زدن مهر بر روى تمبر را نوعى توهين مى دانستند! در همين زمان بود كه دولت انگليس اقدام به چاپ پاكتى كه روى آن تمبر چاپ شده بود كرد.

استفاده از تمبر پستى در تمام دنيا بسيار سريع گسترش يافت. اما اندازه و شكل آن كمتر تغيير كرد و هنوز در گوشه سمت راست بالاى پاكت چسبانده مى شود.

چاپ تمبر در ايران

اولين انتشار

به استناد اوراق و اسناد, در سال 1244شمسى به هنگام حكومت ناصرالدين شاه قاجار, هياتى به نمايندگى از ايران جهت انجام بررسيهايى در مورد انتخاب طرح تمبر پستى براى ايران به پاريس اعزام گرديد. شخصى به نام ريستر كه از اين امر آگاهى يافته بود, طرحى را تهيه و چند نسخه اى از آن را چاپ كرده و به هيات نمايندگى تسليم نمود. اين طرح را مى توان به عنوان اولين نمونه تمبرهاى ايران به شمار آورد كه هرگز مورد استفاده قرار نگرفت و طرح ريستر برگردانده شد. هيات نمايندگى نمونه اى را كه به وسيله هنرمند ديگرى بنام ((آلبربار)) تهيه گرديده بود به تهران آورد كه توسط دولت به عنوان طرح نهايى تمبرهاى ايران مورد قبول واقع شد. اين طرح براى هر يك از تمبرهاى به ارزش 4 شاهى و 8 شاهى, پنج مهر لوحه مسى را شامل مى شد و اينها اولين مهرهايى بودند كه براى تمامى تمبرهاى شيروخورشيد كه به عنوان قديمى ترين تمبرهاى ايران در سالهاى 1247 تا 1258 انتشار يافت شناخته شدند.

دومين انتشار

در سال 1252 پس از آن كه ناصرالدين شاه به اتريش وارد شد, در طول اقامت خود در وين از امپراتور اتريش خواست كه بعضى از مستشاران اتريشى را جهت سامان دادن سرويس پستى به ايران گسيل دارد. سال بعد ((رايدرر)), يك مقام عاليرتبه سرويس پستى اتريش در وين, تعيين و به همراه تنى چند از كاركنان زيردست خود به ايران اعزام گرديد. وى به عنوان رئيس پست ايران شناخته شد. اولين اقدام وى از بين بردن كليه تمبرهاى موجود مربوط به انتشار سال 1247 بود. سپس مهرهاى مسى كه از پاريس آورده شده بود, به رايدرر تحويل و از او خواسته شد تا تمبرهاى جديدى را از روى اين كليشه ها چاپ كند. اين مستشار اتريشى شروع به كار كرد و در مدت زمانى بسيار كوتاه با استفاده از همان مهرها, اولين سرى تمبر را به تعداد حدود 120000 قطعه در رنگهاى متنوع چاپ نمود.

اولين سرى تمبرهاى چاپ شده در ايران معروف به سرى باقرى مى باشد كه در سال 1249 و با ارزش 1,2,3,4و8 شاهى به چاپ رسيد.

وزارتخانه پست

درست 9سال پس از چاپ اولين تمبر جهان يعنى در سال 1228 شمسى هنگامى كه ناصرالدين شاه قاجار سال چهارم سلطنت خود را

سپرى مى كرد, صدراعظم با تدبير او يعنى اميركبير فرمان تاسيس چاپارخانه را داد. پس از آمدن رايدرر اداره پست تشكيل و او به عنوان اولين رئيس پست منصوب شد. اين اداره در سال 1258 به صورت وزارتخانه درآمد كه امين الملك به عنوان وزير اين وزاتخانه شناخته شد. به طور كلى در زمان قاجاريه 16نفر, در زمان رضاخان 4نفر و در زمان رژيم گذشته 12نفر سمت وزارت پست را به عهده داشتند, بعد از پيروزى انقلاب اسلامى نيز تاكنون 5 وزير عهده دار مسووليت اين وزارتخانه بوده اند.

تمبر انقلاب

پس از پيروزى انقلاب اسلامى كار بر دو نحوه استفاده از تمبر شاهد تحول چشمگيرى بوده است, به گونه اى كه تمبر با به خدمت در آمدن در جهت اهداف مقدس انقلاب اسلامى وجهه ديگرى پيدا كرد. پس از انقلاب تمبر, ديگر, تنها به عنوان يك برگه بهادار در جهت خدمات پستى مطرح نبوده است بلكه اين قطعات كوچك كاغذى همچون سفيرى در جهت معرفى و صدور انقلاب و ارزشهاى والاى آن قرار گرفت. در اين ميان منطبق با اهداف انقلاب اسلامى پرداختن به موضوع زن و معرفى چهره هاى شاخص اين قشر از جامعه تلاشى است كه محصول آن را در تصوير برخى تمبرهاى يادگارى شاهد هستيم. وقتى در مورد تمبر مجموعه هاى حاوى تمبرهاى ايرانى را نگاه مى كنيم در ميان تمبرهاى منتشره پس از انقلاب اسلامى قطعه هاى تمبرى كه به مناسب ميلاد حضرت فاطمه(س) و روز ((زن)), بزرگداشت بانو مجتهده امين, گراميداشت شاعره نامدار ايران پروين اعتصامى و... چاپ شده است حكايت از حقيقتى دارد كه در پيش بدان اشاره رفت.

اشاره به چاپ 3قطعه تمبر در موضوع زن تنها در سال 71 شاهدى است بر اين مدعا. تمبرها يكى از وسايلى هستند كه بنحوى مى توانند نقش صحيح و اصلى زن, اين قشر آينده ساز جامعه را به خوبى طرح كرده, بشناسانند و از اين رهگذر مى توان زن ايرانى و نقش سازنده او در انقلاب را, به ديگر كشورها معرفى نمود.

موضوعات تمبر

با نگاهى گذرا به تمبرهاى منتشر شده پس از انقلاب اسلامى مى توان موضوعات و مناسبتهايى كه تمبرها در آن مناسبتها به چاپ مى رسد را اينگونه تقسيم بندى كرد:

1ـ موضوعات دينى و مذهبى, همچون گراميداشت ولادت پيامبر(ص) و ائمه(ع), حج, اعياد اسلامى و مبعث پيامبر(ص).

2ـ موضوعات فرهنگى, شامل ميراث فرهنگى, بناهاى تاريخى, نماى مساجد, بزرگداشت مشاهير علم و ادب ايران, شعرا, نويسندگان و دانشمندان.

3ـ مناسبتها, ايام و هفته هاى مختلف مثل روز جهانى پست ـ روز جهانى كارگر ـ روز معلم, روز جهانى قدس و هفته بسيج.

4ـ موضوعات مربوط به انقلاب, دفاع مقدس مثل گراميداشت سالگرد پيروزى انقلاب, روز استقرار جمهورى اسلامى و حماسه مقاومت.

5ـ موضوع زن و فعاليت بانوان از جمله ميلاد حضرت فاطمه(س) و حضرت زينب(س) و بزرگداشت بانو مجتهده امين و...

نقش سياسى تمبر

امروزه تمبرها در صحنه هاى سياسى جهان نيز نقش مهمى را ايفا مى كنند تا جايى كه در برخى كشورها از ورود بعضى تمبرهاى چاپ جمهورى اسلامى ممانعت به عمل مىآيد. به عنوان نمونه از ورود تمبرهايى كه به مناسبت سالروز تسخير لانه جاسوسى امريكا چاپ شده به آن كشور جلوگيرى مى شود اين تمبر جنبه سياسى داشته و در واقع بيانگر مقابله جدى مردم ايران با آمريكا است. و از آن جمله است مخالفت شديد رژيم صهيونيستى و نيز برخى محافل بين المللى با انتشار تمبر انتفاضه كه جالب است بدانيم در مقابل اين اعتراض وزارت پست اقدام به چاپ و انتشار دومين مدل از اين تمبر با همان موضوع نمود.

كوچكترين و بزرگترين تمبر

همانگونه كه از ظاهر تمبرها پيداست, آنها داراى اندازه هاى مختلفى هستند اما بزرگترين تمبرى كه در جهان تاكنون به چاپ رسيده است ابتدا در كشور چين بود كه جهت پست اكسپرس, با ابعاد 8*25 و در سال1913 ـ 1292 شمسى منتشر شد ليكن بزرگترين تمبر پستى استاندارد در سال 1979ـ 1358شمسى با ارزش 75 سنت و با ابعاد 11*16 سانتى متر در جزاير مارشال به چاپ رسيد.

كوچكترين تمبر به قيمت 10 سنت و يك پسو در ايالت بوليوار در كشور كلمبيا در فاصله سالهاى 1863ميلادى (1242شمسى) تا 1866ميلادى (1245شمسى) مورد استفاده قرار گرفت به ابعاد 8 * 5/9 ميلى متر به چاپ رسيد.اما در ايران سرى تمبرهاى معروف به ((ناصرى محرابى)) كوچكترين تمبرهايى هستند كه در سال 1270 به چاپ رسيد. اين تمبرها به قيمت يك شاهى و به رنگ سبز مى باشد.

اشكال مختلف تمبر

اشكال مختلفى كه تمبرها مى توانند داشته باشند عبارتند از مربع, مستطيل, ذوزنقه, متساوىالساقين, متوازىالاضلاع, لوزى, مثلث, بيضى, 6يا8 ضلعى و دايره اى يا سكه اى.

البته در كشور ايران عمدتا تمبرهاى مستطيلى رواج دارد و در سالهاى گذشته تمبرهاى لوزى شكل نيز دو بار در ايران به چاپ رسيد.

اجمالى از مراحل چاپ تمبر

حال كه در مورد تمبر مطالبى دانستيم بهتر است كه با مراحل مختلف چاپ آن هم آشنا شويم:

پس از انتخاب موضوع, مطابق ضوابط چاپ توسط شوراى تمبر, طراح, طرح اوليه را تهيه و پيشنهاد مى كند. پس از بررسى طرحها چنانچه نيازى به تغيير نباشند به رسام داده مى شود و رسام نيز طرح كامل را تهيه و تحويل مى دهد. در اين قسمت گراورساز گراور اول را تهيه و براى چاپ اوليه در اختيار چاپخانه مى گذارد. چاپخانه اين طرح را با رنگهاى مورد نظر طراحان و با ذكر كلمه نمونه چاپ مى كند. پس از تصويب بهترين تمبرها توسط هيات بررسى كننده, يك نمونه انتخابى براى اتحاديه جهانى پست فرستاده مى شود و از روى گراور تصويبى بر روى ورق نازكى به نام پليت كه سطح حساس به نور مى باشد تصاوير به تعداد زياد كپى شده و صفحه مزبور بر روى ماشين قرار مى گيردوبه دوصورت ورقى ورولى به چاپ مى رسد.

جمع آورى تمبرهاى يادگارى

امروزه در ميان خردسالان و بزرگسالان عده زيادى علاقه مند به جمعآورى تمبر مى باشند و اين دسته مى توانند براى دستيابى به تمبرهاى جديد جز مشتركين قرار مى گيرند كه با انتشار تمبر جديد بلوكهايى از آن براى آنها فرستاده مى شود. آنچه از تاريخ بر مىآيد دكتر ((گرمى)) يكى از صاحب منصبان موزه بريتانيا اولين كلكسيونر تمبر شناخته مى شود.

حال كه با نحوه چاپ تمبر, انواع, اشكال و تاريخچه تمبر آشنا شديم بياييد تا با چسباندن تمبرها در گوشه سمت راست پاكت و نوشتن كد پستى پستچى ها اين قشر زحمت كش جامعه را در انجام ماموريتهاى محوله يارى كنيم. همچنين بكوشيم با آشنا كردن خود و فرزندانمان با فرهنگ صحيح نامه نگارى از اين وسيله, مهم ارتباطى در زندگى خويش بهره كافى ببريم چرا كه نامه نگارى تنها نيازمند سواد نيست بلكه علاوه بر آن فرهنگ خاص خود را مى طلبد.

در پايان لازم است از جناب آقاى داود زارعيان مسوول محترم روابط عمومى شركت پست و سركار خانم شيرزاد كه در تهيه اين مطلب كمال همكارى را با ما داشتند تشكر نماييم.