آية الله جوادي آملي
تذكر:
مسئله پلوراليزم كه اكنون سومين بخش آن در معرض ديد خوانندگان قرار ميگيرد از موضوعاتي است كه مسائل و مباحث مختلفي را در پي خواهد داشت كه برخي از مباحث و مسائل آن در شمارههاي پيشين تبيين شد و در اين شماره به مباحثي چون معيار تشخيص دين حق و باطل، پي آمدهاي پلوراليزم، پلوراليزم درون ديني، تجربه ديني و وحي و رابطه آن با پلوراليزم، و... پردازش ميشود و خوانندگان را به پيگيري مباحث توجه ميدهيم.
آيا معياري براي تشخيص دين حق از دين باطل و مذهب خوب از مذهب بد، داريم يا خير؟ در پاسخ به اين پرسش اولاً بايد بدانيم اين اديان به تعبير قرآن كريم، در حقيقت يك دين هستند زيرا دين تثنيه ندارد چه رسد به اينكه جمع داشته باشد.
اگر هر ديني را به لحاظ عصر خود بسنجيم همه آنها در عصر خود حق بودند يعني ديني كه وجود مبارك نوح(ع) آورد، در عصر خود حق بود. ديني كه وجود مبارك ابراهيم خليلالله، موسيكليمالله، عيسي روح الله(ع) آوردند هر كدام در عصر خودشان حق بودند، نه اينكه در عصر خود، باطل باشند. زيرا اگر دين پيامبر اولي نبود دومي اثر نميكرد و اگر اولي و دومي نبودند سوّمي اثر نميكرد، اين اديان در عصر خود حق هستند و شريعت و منهاجي هم كه هر كدام از انبياء در عصر خود از طرف ذات اقدس حق آوردند حق بودند.
و ثانياً خطوط كلي اين اديان يعني توحيد و نبوت عام و معاد، فرق نكرده و دگرگون نشدند. زيرا قرآن كريم ميفرمايد: «مصدقاً لما بين يديه»1 پيامبر حقِّ سابق را تصديق ميكند و تصديق حقِ سابق اختصاص به پيامبر اسلام(ص) ندارد كه آن حضرت انبياء پيشين را تصديق كند. بلكه عيسي مسيح حرفهاي موسي كليم را تصديق كرد و موسي كليم سخنان حضرت ابراهيم را تصديق كرد، هر لاحقي حرف سابق را تصديق كرد چه اينكه هر سابقي به لاحق خود بشارت ميدهد تا به وجود مبارك عيسي مسيح(ع) رسيد كه ايشان به وجود مبارك رسول گرامي اسلام(ص) بشارت دادند، اگر اديان سابق يا لاحق حق نبودند نه لاحق، سابق را تصديق ميكردند و نه سابق، به آمدن لاحق بشارت ميداد.
البته خطوط جزيي دين به عنوان شريعت و منهاج فرق ميكند مثلا در بعضي اديان كمتر از يك ماه روزه ميگرفتند ولي مسلمانان يك ماه روزه ميگيرند، آنها به سمت ديگر نماز ميخواندند ولي مسلمانان به سمنت ديگري نماز ميخوانند، هر شريعت براي خودش قبله مخصوص دارد، گر چه خداوند سمت و جهت ندارد چرا كه «ولله المشرق والمغرب فاينما تولّو فثمّ وجه الله»2 مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر جا روي كنيد، آنجا روي به سمت خداست.
چون خدا سمت و جهت خاصي ندارد، و لذا اگر كسي خواست نماز مستحبي بخواند همين كه شنيد اذان ظهر را ميگويند و او از منزل يا محل كارش وضو گرفته و قصد رفتن به مسجد يا مصلّي را دارد تا نماز جماعت بخواند ميتواند نافله ظهر را در راه بااشاره سر و صورت بخواند. زيرا خدايي كه در طرف كعبه است، پشت به كعبه هم هست، در آسمان هم هست، در زمين هم هست «هوالذي في السماء اله و في الارض اله»3 اوست كه در آسمان خداست و در زمين خداست.
و براي همين جهت است كه ميتواند نمازهاي مستحبي را و نه نمازهاي واجب را، در هواپيما، در كشتي، در اتومبيل، روي اسب، روي دوچرخه، يا در حال حركتِ پياده بخواند زيرا خدا هميشه و همه جا هست بنابر اين نماز مستحب را ميتوان در هر جا و بهر كيفيتي خواند و اما نماز واجب بلحاظ اينكه براي سازماندهي و نظام وار شدن هست بايد طبق دستورات فقهاء رو به قبله خوانده شود.
پس دين يعني خطوط كلي و اصولِ فقه و حقوق و اخلاق، تغييرپذير نيست و تغيير هم نكرده است و لذا هرگز پيامبري نيامده است بگويد ظلم خوب است و ظلم ستيزي بد است، همگان گفتند: ظلم بد است و ظلم ستيزي خوب است، همه آنها در خطوط كلي عقايد و اخلاق و حقوق و فقه يكي بودند. گر چه شريعت و منهاج انبياء متفاوت بوده است.
اما اينكه راه تشخيص حق و باطل چيست؟ بايد بدانيم راه تشخيص حق و باطل عقل مبرهن و نقل قطعي است كه از طريق آنها ميتوان حق را شناخت و به آن روي آورد.
اگر كسي بگويد: آيا از راه تجربه ميتوان به صحت و حقانيت دين نظر داد يا خير؟
ميگوييم: اگر بخواهيم از راه حس و تجربه به بطلان يا صحت مذهبي فتوا دهيم، بايد
همه مكاتب و مذاهب را بيازماييم تا بفهميم چه چيزي حق است و چه چيزي باطل و چون مذاهب و مكاتب فراوانند، ملاحظه ميكنيم هنوز عمر به پايان نرسيده، بخش كوتاهي از اين مكتبها را تجربه كردهايم نه همه مذاهب و مكاتب را و لذا ما با شكّاكيّت روبرو ميشويم زيرا نميتوانيم بفهميم كدام مذهب حق است و كدام باطل. و شكّاكيّت هم امر باطلي است. زيرا هم عقل ميپذيرد كه انسان راه معرفتي صحيح در پيش دارد و هم نقل ما را به معرفت و اعتقاد راسخ و راستين فرا ميخواند پس راهي كه مانع فرو افتادن انسان در دام شكّاكيّت است عقل برهاني يا نقل قطعي است نه تجربه
ظهور اسلام و رويارويي آن با مذاهب گوناگون
طبق بيان اميرالمؤمنين(ع) هنگامي كه اسلام ظهور كرد مكتبهاي رسمي فراواني در حجاز و خارج از حجاز كه همگان در قلمرو رسالت رسول اكرم(ص) قرار داشتند، وجود داشت.
چنانكه در خطبه اول نهج البلاغه آمده است: «بين مشبه لله بخلقه او ملحد في اسمه او مشير الي غيره»4 بعضيها مشبه بودند و براي خدا جسم قائل بودند و بعضي ملحد بودند و بعضي براي خدا شريك قائل بودند. قرآن در چنين فضا نازل شد، تا آنها را هدايت كند و پيام پيامبر نيز اختصاص به گروه خاصي نداشت .
چرا كه حضرت در همان طليعه امر گفت: پيام من جهان شمول است، و همه بايد تحت فرمان اين دين درآيند. پس پيامبر بايد بگويد: آنچه من آوردهام حق است و آنچه را كه مشبهان و ملحدان و مشركان و مشيران ميگويند، باطل است. زيرا تا پيامبر حرفهاي ديگران را ابطال نكند و مدعاي خود را اثبات نكرده و انحصار حق را در خود ثابت نكند، دليلي ندارد كه ديگران از مكتب آباء و اجدادي دست برداشته و به مكتب نوپاي او روي بياورند.
اين مطلب مسلّم است كه اگر كسي در فضاي اجتماعي خاصي، فكر تازهاي ارائه كرد كه قبلاً در آن فضاي اجتماعي مثلاً چهار مكتب و فكر وجود داشت. بايد بداند كه اگر او يك دليل بر صحت مذهب خود دارد و يك دليل بر بطلان مذهب غير خود اقامه ميكند، با هشت دليل ديگر روبروست. چون همه آن مكتبهاي چهارگانه بر صحت مكتب و بطلان مكتب غير خود دليل دارند و لذا اين شخص بايد با همه آنها مبارزه فكري داشته باشد.
و اگر هفتاد و دو ملت شدند در چنين شرايطي نميتوان گفت:
بلكه او بايد يك دليل بر حقانيت خود و 72 دليل بر بطلان غير خود اقامه و ارائه نمايد. و به عبارت ديگر:
چون حق ناب در يك فرقه است و بقيه آن حق ناب را ندارند. اين فرقه بايد تمام دلايل آنها را با دلايل ابطال كند.
اثبات يك مكتب و ابطال مكاتب ديگران از راه حس و تجربه امكانپذير نيست اما عقل چون با قضاياي كلي و قضاياي حقيقي ارتباط دارد و به آنها ميانديشد، ميتواند فتواي عام بر صحت چيزي بدهد و بر بطلان ديگران دليل و برهان اقامه نمايد.
آنچه كه كمياب است يقين و برهان عقلي و نقلي است يعني آنچه كه بين مردم كمتر يافت ميشود برهان عقلي و يقين منطقي و فلسفي است چنانكه يقيني كه از راه نصّ حاصل شود چنين است يعني يافتن خبر متواتر يا خبر واحد محفوف به قرائن قطعي يا نص يقين آور بسيار كم است يقين مثل سال يا حسّ و تجربه و وهم و خيال و گمان و قياس نيست كه فراوان در بين انسانها يافت شود، فقط اوحدي از انسانها هستند كه به چنين مقام منيعي بار مييابند. بنابراين، انسان از دو راه ميتواند تكليف مذاهب گوناگون را مشخص كند و آن برهان عقلي فايق و دليل نقلي قطعي فايق است.
عقل از آن جهت كه به قضاياي كلي نظر دارد ميتواند به صحت و سقم مكاتب گوناگون نظر بدهد و بگويد فلان مكتب بكلي باطل يا صحيح است و يا بخشي از مكتب باطل يا صحيح است و نقل هم از آن جهت كه صاحب نقل معصوم و به غيب آگاه است و علم غيب او فراگير ميباشد و همه مكاتب را زيرمجموعه علمي خود قرار ميدهد ميتواند به صحت يا بطلان مكاتب گوناگون نظر بدهد.
آيا انسان از طريق تجربه ديني ميتواند حقايقي را بازيابد يا خير؟ در جواب ميگوييم:
تجربه ديني5 نميتواند حقايق ديني را اثبات نمايد. زيرا بخشي از وحي، اصولاً تحت تجربه در نميآيد چون به ميدان عمل نميرسد، اگر چه از جهت شهود و تجربه شهودي ممكن است تحت تجربه درآيد. مسائلي همچون خدا و اسماء حسناي الهي، هستي خداوند، صفات الهي، اينكه او واحد است، «ليس كمثله شيء»، عليم است، «هوالحي القيوم لاتأخذه سنة ولانوم» تجربهپذير نيستند.
مسائلي كه تاريخ بردار نيست و بعد تحقق پيدا ميكند مثل صحنههاي قيامت كه اصلاً در تاريخ نميگنجد زيرا تاريخ زماني است كه منظومه شمسي و زمين و حركت زمين مطرح باشد اما وقتي صحنه تاريخ و حركت و زمان برچيده شد و جهان به دارالقرار رسيد ديگر
صحبت از حركت و تاريخ و همچنين تجربه نيست.
بدو جهت جريان قيامت زيرمجموعه تاريخ و تجربه درنميآيد.
اولاً آنكه قيامت در نشئه دنيا حضور و ظهور ندارد تا انسان آن را تجربه كند و دوم آنكه جريان قيامت فوق تاريخ است زيرا نشئه قيامت، نشئه ثبات است. وقتي نفخ صور شد همه موجودات عالم طبيعت برچيده ميشوند و فقط سلطنت الهي ظهور ميكند و لذا ملك و سلطنت الهي ميماند و بس.
در قرآن دو سؤال مطرح است كه يكي مربوط به دنياست و ديگري مربوط به نفخه صور است آنكه مربوط به دنياست اينست كه وقتي از آنها سؤال شود كه «من ربّ السموات السبع و ربّ العرش العظيم سيقولون اللّه»6 و يا «من خلق السموات والارض و سخّر الشمس والقمر ليقولن الله»7 همگي در جواب اين سؤال كه رب آسمانها و رب عرش كيست و يا خالق آسمانها و زمين و مسخّر خورشيد و ماه كيست؟ ميگويند: خدا. و اما در جريان نفخه صور سؤال اين نيست كه آسمان و زمين مال كيست؟ چون در قيامت آسمان و زميني نيست بلكه آسمان و زمين رخت بربسته است بلكه سؤال اين است كه «لمن الملك اليوم»8، «لله الواحدالقهار»9 امروز فرمانروايي از آن كيست، از آن خداوند يكتاي قهار است، در آن روز فقط سلطنت خدا ظهور دارد.
كه سلطان عزت علم برگشود جهان سر به جيب عدم در گشود
در آن روز جهان باطل ميشود و ملك خدا ظاهر ميشود، اينها اموري است كه به تجربه در نميآيد.
بنابراين بخش وسيعي از وحي الهي تجربهپذير نيست و خود وحي هم شهود دروني است و تجربهپذير نيست.
بنابراين فقط يك راه براي اثبات حق در پيش داريم و آن عقل برهاني و نقل قطعي است كه بايد براي اثبات حق از آنها استفاده كرد.
پيآمد پلوراليزم و كثرت گرايي ديني
1ـ نسبيت اخلاق: آنها كه اصل پلوراليزم و تكثرگرايي را پذيرفتهاند بايد به دنبال آن پلوراليزم اخلاقي را بپذيرند و اگر پلوراليزم اخلاقي را پذيرفت نتيجه آن نسبيّت اخلاق خواهد بود و نتيجه نسبيت اخلاق، انكار جاودانه بودن اصول اخلاقي خواهد بود و لذا هر گروه خلق و خويي دارند و اخلاق براي هر كس معناي خاص خود را خواهد داشت.
2ـ نسبيت فهم: يكي ديگر از پي آمدها و همچنين مباني پلوراليزم و كثرت گرايي ديني نسبيت در فهم است زيرا نسبيت در فهم دو معني دارد يك معني آن است كه هر كس باندازه خود از جهان ميفهمد، هر كس به اندازه هوش خود جهان را دريافت ميكند.
و معناي ديگر آن است كه گاهي گفته ميشود ممكن است حقيقتي داراي جهات گوناگون باشد و هر كس جهتي از جهات حقيقت عالم را بفهمد و درباره آن اظهار نظر كند. معني دوم از نسبيت در فهم، كه هر كس بُعدي از ابعاد موجود ذو ابعادي را ادراك كرده و همه آنها هم حق باشد سخن صحيحي است و مطلب اول نيز به لحاظ اين كه انسان محدود است نميتواند نامحدود را ادراك كند سخن حقي است و به عبارت ديگر: انسان به دليل اين كه هم در محدوديت زماني و اجتماعي بسر ميبرد و هم از نظر ابزار ادراكي محدود است از اين رو نميتواند نامحدود را درك كند اين سخن حق است.
زيرا واقعيات كه فيوضات ذات اقدس اله هستند با توجه به وجود آنها در گذشته و آينده نامحدود هستند، و موجود محدود و متناهي نميتواند ذات نامتناهي را ادراك نمايد گرچه براي خليفةالله و انسان كامل و نور اول به لحاظ اين كه همه مخلوقات بعد از نور اول خلق شده و در مرتبه مادون او هستند ميتواند از مادون خود آگاهي پيدا كند.
اما اينكه انسان اصلاً به حق و واقع دسترسي پيدا نميكند، بدليل اينكه در محدوديتهاي زماني و تاريخي و اجتماعي قرار دارد حرف صحيحي نيست.
بنابراين اگر كسي بگويد انسان محدود و متناهي است، سخن حق است و اگر بگويد يك موجود متناهي توان آن را ندارد كه به غير متناهي احاطه نمايد سخن حقي است و اگر بگويد هر كس باندازه خود از جهان ميفهمد اين سخن هم حق است اما هيچكدام از مطالب سه گانه، نتيجه آن نسبيت در فهم نيست كه هركسي در هر موضوعي اظهار نظر كرده است به واقعيت دسترسي پيدا نكرده باشد بلكه امكان دسترسي به واقعيت و آگاهي از آن وجود دارد.
با نگاه به تاريخ و جهاني كه در آن زندگي ميكنيم ملاحظه ميشود كه اديان كثيري در عالم وجود دارد امااين كثرت تشكيكي است و نه تبايني يعني اديان مراتب و درجات دارند كه بعضي كاملند و بعضي كاملتر.
توضيح مسئله آنكه ما دو مسئله داريم يكي مسئله تشكيك است كه هم حقايق خارجي تشكيكپذير است و هم معارف بشري و ديگري مسئله نسبيّت است كه نه در حقايق خارجي راه پيدا ميكند و نه در معارف بشري.
معناي نسبيت يك چيز، آن است كه خودش نفسيتي ندارد بلكه به تناسب مقايسه و سنجش و اعتبار انسان حكم ميپذيرد مثل قرب و بعد و دوري و نزديكي يا جلو و پشت سر بودن و يمين و يسار و امثال آن. اينها امور نسبي هستند زيرا اولاً تا انسان آنها را با امور ديگر مقايسه نكند معني پيدا نميكند و ثانيا با تغيير اطراف كاملا قابل تغيير و تبديل است مثلا درختي كه نسبت به جايي نزديك است اگر با جاي ديگري مقايسه شود دور ميشود.
اين نوع از نسبيت در حقايق خارجي راه ندارد زيرا جهان خارجي همانطوريكه هست يك واقعيت است اگر مجرد بوده مجرد است و اگر مادي بوده مادي است. معرفت بشري نيز
اگر مطابق با واقع بود صدق است و اگر مطابق با واقع نبود كذب است. و لذا نه حقايق خارجي باين معني نسبي هستند و نه معرفتهاي بشري.
اما تشكيك و داراي مراتب و درجات بودن هم در واقعيات خارجي راه پيدا ميكند و هم در معارف بشري. زيرا هرچيزي در جايگاه و مرتبه خاص خود قرار دارد. بعضي امور علتند و بعضي امور معلول، بعضي افضلند و بعضي غير افضل. كثرت تشكيكي كثرتي است كه به وحدت برميگردد.
بازگشت كثرت به وحدت نيز حقيقت است نه مجاز و كثرت هم در واقع حقيقت است اما كثرت واقعيت و وحدت آن بازگشت به يك حقيقت است.
بنابراين واقعيتهاي خارج براساس تشكيك تنظيم ميشود. معارف بشري هم داراي مراتب تشكيكي هستند زيرا اگر معارف بشر بااين واقعيت مطابق بود، سهمي از هستي دارد و صادق و حق است واگر مطابق با آن نبود كذب و باطل است.
براي حق و صدق درجاتي است. ممكن است براي عارفي در يك عصر معرفتي حاصل شود كه مطابق با واقع باشد و بعد عارفي ديگر مطلبي عميقتر را بفهمد كه احقّ از فهم عارف قبلي باشد. در اينجا هر دو حقاند البته يك حق و ديگري احقّ.
كثرتي كه در اديان و شرايع و مناهج الهي راه پيدا ميكند، اولاً نسبي نيست نه نسبيت حقايق و نه نسبيت معرفت و ثانيا تشكيكي است هم به تشكيك حقايق خارجي و هم به تشكيك معارف بشري زيرا اين شرايع به تناسب مردم عصر خاص حقيقت است مثل بيماري كه در مقاطع گوناگون داروهاي گوناگون مصرف ميكند و طبيب هم براي او داروهاي گوناگون تجويز ميكند. كه اين داروها همه در جاي خودشان حقند نه اينكه يكي حق و ديگري باطل باشد.
بنابراين اختلاف شرايع و مناهج به تشكيك برميگردد.
در معارف بشري هم چون فهمها به درجات مختلف از واقعيت مربوط ميشود، پس معرفت هم تشكيكي خواهد بود چون اختلاف فقهاء و مفسرين اين چنين است .
تكثر گرايي درون ديني باين معني است كه در دين واحد باستناد تفسيرهاي گوناگون از آن دين، مذاهب و فرق گوناگون متجلي گردد. آيا ميتوان اين نوع از تكثرگرايي را پذيرفت يا خير؟
پذيرش تكثرگرايي درون ديني نسبت به مباني مختلف فرق ميكند بعضي از مباني تكثرگرايي را تحمل ميكند و بعضي از مباني تحمل نميكند. در اينجا به چند مبنا اشاره ميشود.
1ـ در صورتي كه در رابطه با فهم دين قائل به تصويب باشيم نه تخطئه، كثرت قابل پذيرش و تحمل است اما اگر قائل به تخطئه باشيم تكثرگرايي مقبول نيست. توضيح مسئله آنكه بعضيها در فهم شريعت معتقد به تصويب هستند و ميگويند: هر كس هر چه را فهميد همان حق است و به عبارت ديگر حق در برابر فهم او جعل ميشود و در واقع حق وجود ندارد، در اين صورت پلوراليزم و تكثرگرايي مقبول و قابل تحمل است اما اگر بگوييم، واقعي وجود دارد و انسان ميتواند واقع را بشناسد گرچه ممكن است دچار اشتباه شود تكثر قابل تحمل نيست. زيرا فهم مطابق با واقع و حق يكي است و ديگران باطل هستند.
2ـ در صورتي كه حقيقت و واقعيت را نسبي بدانيم و بگوييم واقع مطلق و حقيقت صرف و طلق نداريم و به عبارت ديگر: اگر واقعيت نسبي باشد به طوريكه حق در شرايط مختلف، نسبت به انسانهاي گوناگون، متفاوت باشد كثرت گرايي قابل تحمل است اما اگر واقعيت را مطلق بدانيم نه نسبي و امكان شناخت واقعيت هم وجود داشته باشد تكثرگرايي غيرقابل تحمل است.
3ـ اگر كثرت گرايي به اين معني است كه صاحب نظران از مكتب واحد برداشتهاي مختلف داشته باشند و آن برداشتها و فهمها متكثر باشند اين نوع تكثرگرايي في الجمله صحيح است و قابل تحمل. البته در صورتي كه برداشتها روشمند باشد و با اصول و اسلوب صحيح نسبت به شناخت مكتب اقدام كند.
اما ما بلحاظ اينكه تصويب را باطل ميدانيم و واقعيت را مطلق و قابل شناخت ميدانيم، نميتوانيم تكثرگرايي را تحمل كنيم و همه آن فهمها را حق بدانيم. اما اينكه صاحب نظران از مكتب واحد برداشتهاي مختلف داشته باشند و آن برداشتها را ارائه كنند ميگوييم برداشتهاي گوناگون با شرايط آن يعني روشمندانه بودن و با اصول صحيح شناختي، كثرت قابل تحمل است.
توضيح آنكه: همه محققاني كه بعد از فراهم كردن مايههاي علمي، روش مندانه در دينشناسي تلاش و كوشش ميكنند يعني كساني كه ساليان متمادي در رشته تخصصي ديني كسب علم نموده و نزد اساتيد صاحب نظر علم فرا گرفتهاند و به عنوان صاحب نظر و با بصيرت و روش مندانه به خدمت براهين عقلي و قرآن و روايات، رفتند و از آنها برداشتهاي خاص داشتهاند، قابل تحمل است زيرا برداشتهاي اينها در چنين فضايي، جز در فروع جزئي اختلاف ندارد، و چون اختلاف آنها در محدوده خاصي است و لذا قابل تحمل است.
شما كتابهاي فقهي يا تفسيري را ببينيد از هزار سال قبل، صدها كتاب تفسيري و فقهي كه نوشته شده، خطوط كلي آن يكي است گرچه در جزئيات با هم اختلاف دارند. و لذا مفسران و فقهاء با اينكه نظرهاي مختلف دارند اما براحتي يكديگر را تحمل ميكنند. اما اگر يك اختلافي در مقابل هم بوده و دو نظر با هم تباين داشته باشند و آن اختلاف در امر كلي باشد در اين صورت يكي حق است و ديگري باطل. براي همين جهت است كه محدثان شيعه و سنّي اين حديث را از وجود مبارك پيامبر(ص) نقل كردند: «ستفترق امتي» امت من فرقه فرقه و گروه گروه ميشوند. هفتاد و سه ملت ميشوند، كه هفتاد و دو ملت از آنها باطل اند و يك ملت حق است و اهل نجات. 10
البته بسياري از فرقهها، خود را فرقه ناجيه ميداند ولي آنجايي كه اختلاف رو در روي هم باشد بعنوان مثال: يكي بگويد: علي(ع) خليفه است و يكي بگويد: نه، يكي بگويد خليفه مسلمين بايد معصوم باشد و ديگري بگويد: نه، مشخّصاً در اين جا يكي حق است و ديگري باطل.
بنابراين اگر در فهم اين افراد روش مندانه به سراغ دين رفتند و از آن حقايقي را فهميدند اختلاف آنها موضعي و جزئي است، گرچه در مقام اثبات و عمل همه جهت دارند و باستناد آن جهت عمل ميكنند ولي در مقام ثبوت و واقع حق يكي است.
اگر كسي روش مندانه تلاش كرد و تلاش او مطابق با واقع بود دو تا ثواب دارد و لذا گفتند: «للمصيب اجران» يعني اگر كسي رأيش به واقع اصابت كرد و مطابق با واقع بود دو تا اجر دارد يكي اينكه به واقع رسيده است و ديگر اينكه تلاش كرده تا به واقع برسد و اما «وللمخطئ اجر واحد» آن مجتهدي كه اشتباه كرده است، يك اجر دارد و آن هم اجر تلاش و اجتهاد اوست زيرا اين شخص چون تلاش كرده و تحمل و زحمت نموده گر چه در مواردي هم دچار اشتباه شود اما معذور است و بياجر و پاداش نخواهد بود. ولي اگر روش مندانه و مجتهدانه به سراغ متون ديني نرود، چنين شخصي اگر اشتباه كند نه تنها مأجور نيست بلكه موزور است و وزر و گناه بر دوش اوست.
بنابراين در تكثرگرايي درون ديني كه آن تكثري از اختلاف در برداشتها سرچشمه ميگيرد، اگر كسي روش مندانه و بدون كوتاهي و تقصير به مطلبي دست يافت، همان براي وي حجّت است و او در پيشگاه خدا معذور است و خدا هم او را به جهنم نميبرد و اما اگر كسي عالماً يا عامداً و مقصرانه تن به باطل بدهد در واقع او عمداً دوزخ را براي خود خريداري كرده است .
وقتي در درون يك مذهب اختلاف و كثرتي باشد قابل تحمل است و اگر اختلاف در چند مذهب باشد نظير مسئله شيعه و سني، در اين صورت هم مطلب همينطور است يعني شيعه و سني در مذهب اختلاف دارند اگر آنها در دو طرف نقيض باشند مثلا يكي ميگويد: خليفه پيامبر را بايد خدا تعيين كند و ديگري ميگويد لازم نيست در اين صورت يكي بر حق است و ديگري بر باطل. اما چون مقصر نيستند نميتوانيم بگوييم آنها اهل جهنم هستند. چون اين طور نيست كه هر كه باطل گفته باشد، اهل جهنم باشد. زيرا ممكن است افرادي بر باطل باشند اما معذور باشند و معذور هم از باب «و آخرون مرجون لامرالله امّا يعذّبهم و امّا يتوب عليهم»11 مورد رحمت و عنايت خداوند قرار خواهد گرفت.
از نظر اجتماعي هم ميشود در كنار آنها، زندگي كرد و با آنها زندگي مسالمتآميز داشت و براي رسيدن به تفاهم و نظر واحد ميتوانند با هم مناظره و گفتگو داشته باشند و از اين راه همديگر را درك كنند. زيرا در واقع يكي حق است و ديگري باطل. مثلا عصمت خليفه يك امر قراردادي نيست بلكه يك واقعيت است وقتي يك واقعيت بود بايد ادراك با آن واقعيت منطبق باشد و لذا ممكن است با واقع منطبق باشد پس حق است و يا منطبق نيست پس باطل است.
1. آل عمران، آيه 3.
2. بقره، آيه 115.
3. زخرف، آيه 84.
4. نهج البلاغه، خطبه اول، قطعه 42.
5. براي تجربه ديني تعريفهاي مختلفي ارائه شده است و امروز وقتي تجربه ديني گفته ميشود از آن معناي خاصي اراده ميشود كه شايسته است در اين رابطه به كتاب تجربه ديني مراجعه شود.
6. موءمنون، آيه 86 و 87.
7. عنكبوت، آيه 61.
8. غافر، آيه16.
9. همان.
10. رجوع شود به بحارالانوار، مجلسي، ج 28، باب اول.
11. توبه، آيه85.