هر نظام اجتماعى جهت اداره جامعه به احكام و قوانين حقوقى خاصى نياز دارد، تا در سايه آن عدالت در جامعه برقرار شود، نظم و امنيت جامعه حفظ گردد و مردم از خطرات و نابسامانيهاى اجتماعى ناشى از جرايم و جنايات ، مصون بمانند. نظام اجتماعى اسلام نيز از اين امر مستثنا نبوده ، در اين زمينه از احكام و قوانين دقيق و مفصّلى بر خوردار است . اين قوانين به دو دسته (حقوق قضايى ) و (حقوق جزايى ) تقسيم مى گردند.
در دوره گذشته [كد3/131] بحث حقوق قضايى و بخشى از حقوق جزايى اسلام (حدود) بررسى شد. دراين دوره به ادامه بحث حقوق جزايى اسلام در زمينه (قصاص ) و(ديات ) مى پردازيم .
در منابع فقهى كتابى تحت عنوان (حقوق جزا) وجود ندارد، بلكه بحثهاى حقوق جزا در متون اسلامى به نامهاى حدود، تعزيرات ، قصاص و ديات مشهورند. به عنوان مثال ، مرحوم محقق حلّى (ره ) در كتاب (شرايع الاسلام ) ابواب فقه را بر چهار بخش عبادات ، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم كرده و حدود، تعزيرات ، قصاص و ديات را در بخش احكام بيان كرده است . امام خمينى قدس سره نيز در كتاب ارزشمند تحريرالوسيله بحثهاى حقوق جزايى اسلام را به صورت ( كتاب الحدود)، (كتاب القصاص ) و (كتاب الديات ) آورده است .(1)
حقوق جزايى اسلام يك سلسله قواعد و ضوابطى است كه به موجب آنها جرايم و جنايات و گناهان كبيره و اعمال مخالف نظم و امنيت و عدالت اجتماعى تشخيص [ داده شده ] و ميزان و نوع مجازات آن نيز معيّن مى گردد و در مواردى [نيز] تعيين آن به عهده حاكم شرع و ولىّ فقيه محوّل مى شود.(2)
موضوع حقوق جزا، جرم ، مجرم و مجازات است و فايده آن حفظ و حراست از مصالح انسان مى باشد.
توضيح : آنكه ، مصلحتهاى انسان به پنج امر مصلحت ( حفظ نفس )، (عقل ) (ناموس ) و (مال ) تقسيم شده و قوانين اسلام براى پاسدارى ، تقويت و پشتيبانى از اين مصلحتهاست . به همين جهت ، اسلام تجاوز به هر يك از اين مصلحتها را جرم شمرده و براى هر جرم ، كيفرى مناسب آن قرار داده است .(3)
(غزالى ) يكى از دانشمندان اهل سنّت بعد از اينكه حفظ و نگهدارى اين مصلحتها را از جمله ضرورتهاى انسانى دانسته ، در باره تجاوز به اين مصالح مى نويسد:
(قوانين كيفرى اسلام كه به اعدام كافر گمراه كننده و مجازات بدعتگذار و ... حكم مى كند براى اين است كه اينها دين و عقيده مردم را مورد دستبرد قرار داده اند و اينكه قصاص را واجب كرده ، به خاطر حفظ جان مردم است و اينكه براى شرابخوار حدّ قرار داده ، براى اين است كه عقلهاى جامعه را ... از تباهى نگاه دارد. حد زنا براى حفظ نسل ، نسب و نواميس مردم است و همچنين عقوبت سارق و غاصب به خاطر حفظ و حراست از اموال مردم ... است .) (4) تذكر اين نكته ضرورى است كه اسلام قبل از اعمال مجازاتهاى سنگين مى كوشد كه با تعاليم اخلاقى ، سطح آگاهى و فرهنگ مردم را بالا ببرد و بدين وسيله نابسامانيهاى اجتماعى را رفع كند و وقوع جرايم را از بين برده و يا به حداقل برساند. از اين رو، مى توان گفت : حقوق جزايى اسلام آخرين راه درمان در جهت تأ ديب و تربيت افراد، اصلاح جامعه ، حفظ ارزشهاى انسانى ، از بين بردن نابسامانيهاى اجتماعى و بر قرارى نظم و امنيت است .
اجراى حقوق جزايى اسلام در جامعه يكى از ضرورى ترين مسائل اجتماعى اسلام است . هيچ اجتماعى بدون آن از امنيت جانى ، مالى ، عقيدتى ، ناموسى و آبرويى برخوردار نخواهد بود. ازاين رو، مجازات افراد جنايتكار، بريدن دست دزد در صورت اجتماع شرايط، اجراى حدّ بركسى كه عفت و اخلاق عمومى جامعه را با