با معارف اسلامي آشنا شويم ـ سال 23، فروردين و ارديبهشت و خرداد و تير1383
جواد محدثي
عمر، يکي از سرمايه‌هاست که در صورت بهره‌گيري صحيح مي‌تواند، آيند? ما را رقم بزند. بهره‌وري از سرماي? عمر نيز، ويژ? انسان‌هاي عاقل و آينده‌نگر است. در فرصت‌هاي روزگار، وفا نيست و پيوسته رو به کاهش است و اگر قدر آن شناخته نشود، به سرعت از دست مي‌رود، بي‌آنکه دستاوردي براي انسان داشته باشد. براي استفاد? بهينه از اين سرمايه و جلوگيري از حسرت‌هاي آينده، توجه به چند نکته ضروري و کارساز است:
عمر در دست خداست و کسي از مدّت، کيفيت و زمان پايان آن آگاه نيست:
«وماتدري نفس بأيّ ارض تموت»؛(1)
پس بايد پيوسته آماده و گوش به زنگ بود.
عمر و گذشت آن قابل جبران نيست. آنان که در واپسين سال‌هاي عمر، آرزوي بازگشت دوبار? آن را دارند، به جايي نمي‌رسند و اين آرزوي دست نيافتني بر دلشان مي‌ماند و چون اجل فرا برسد، يک ساعت هم قابل تأخير و تقديم نيست:
«ولن يؤخر الله نفساً اذا جاء اجلُها»(2)
خط سير عمر انسان، رو به زوال فرصتها، سست شدن قوا و فرسودگي اعضا، باز پس گرفته شدن نعمت‌هاي الهي، تسلط ضعف بر انسان و از بين رفتن شور و نشاط است:
«ومن نعمّره نُنکسّه في الخلق...»(3)
در روز قيامت بسياري حسرت فرصت‌هاي سوخته و عمر تباه شده را خواهند خورد. حسرت اينکه سرماي? عمر را داده و چيزي براي حيات ابدي خويش تدارک نديده‌اند. اين حسرت، با آرزوي بازگشت دوباره به دنيا براي جبران قصور و سستي و ذخيره‌سازي عمل صالح است؛ آرزويي که غير قابل تحقق و دست نيافتني است:
«او نردّ فنعمل غير الذي کنّا نعمل قد خسروا انفسهم»(4)
گذشت فرصتها، هم سريع است و هم گاهي انسان چنان غافل و غرق روزمرگي‌هاي زندگي مي شود که متوجه گذشتن آن نمي‌شود. به تعبير حضرت علي عليه السلام همچون ابر گذران است:
«الفرصة تمرّ مرّ السحاب».
کيفيت سپري کردن اين فرصت و خرج کردن اين سرمايه، سعادت و شقاوت آدمي را رقم مي‌زند. با تدبير و برنامه‌ريزي صحيح و صرف عمر در راه خير، از ميزان حسرت و ندامت آيند? انسان کاسته مي‌شود. هرکس مسئول سرنوشت خويش است که با انتخاب و عمل خود آن را رقم مي‌زند. اگر اين سرمايه در راه تأمين آخرت به کار گرفته شود، بجا خرج شده است.
به فرمود? امام علي عليه السلام:
«لا تنس صحتّك وقوّتك وفراغك و شبابك و نشاطك ان تطلب بها الآخرة؛(5) فراموش مکن که تندرستي و نيرو و فراغت و جواني و شادابي خود را صرف به دست آوردن آخرت کني.»
اگر ما هم دچار غفلت شويم و از حسابرسي عمر و عملکرد خويش غافل گرديم، حسابگراني دقيق، مأمور ثبت و ضبط اعمال و ارزيابي شخصيت فکري و عملي ما براساس عملکردمان هستند. آنها نه غافل مي‌شوند و نه چيزي از چشم بيناي آنان پوشيده مي‌ماند. به فرمود? امام علي عليه السلام:
«انّ عمرك عدد انفاسك وعليها رقيب يحصيها؛(6) عمر تو، همان تعداد نفس‌هاي توست و کسي مراقب آنهاست و آنها را مي‌شمارد.»
براي بهره‌وري بيشتر و بهتر از عمر، هوشياري‌هاي چندي ضروري است که بايد مورد توجه قرار گيرد؛ از جمله:
عمر و فرصت را بايد يک سرمايه دانست که هم حفظ آن لازم است و هم به بهره‌وري رساندن آن.
براي بهره‌گيري صحيح از عمر، بايد برنامه‌ريزي داشت و از هدر رفتن آن جلوگيري کرد.
فرصتها را بايد به تناسب اهميت کارها تقسيم بندي و اولويت‌بندي کرد و ضرورت‌ها را در نظر گرفت.
به جاي حسرت و اندوه بر گذشته، بايد مواظب بود که«فرصت امروز» هم تبديل به«حسرت فردا» نشود.
حال که عمر به سرعت و با شتاب مي‌گذرد، پس بايد آن را به بهترين و خدا پسندانه‌ترين کارها اختصاص داد.
طول عمر، وقتي مطلوب است که در مسير حق و طاعت پروردگار و خدمت به مردم باشد و اگر بستري براي بستري شيطان باشد، هر چه کوتاه‌تر، بهتر.
هرچه از عمر ما مي‌گذرد، در واقع به پايان خط نزديک‌تر مي‌شويم؛ پس بايد بيشتر مراعات وقت و اغتنام فرصت داشته باشيم.
عمرها مي‌گذرد، ولي آثار کارهاي نيک و بد انسان، هم براي خود او وهم در ميان جامعه باقي مي‌ماند. خوش نامي بهترين ميراثي است که مي‌توان از خود برجاي نهاد.
هر يک از محورهاي ياد شده در بخش شناختِ ارزش عمر و بخش چه بايد کرد، بستري مناسب براي عمل و محاسبه است. در توصيه‌هاي ديني نکات بسيار سودمندي در اين زمينه وجود دارد که همه به خصوص جوانان که از اين سرمايه برخوردارند، بايد از آن بهره گيرند. به چند نمونه از اين گونه احاديث معصومين اشاره مي‌شود: امام علي عليه السلام مي‌فرمايد:
«انّ الليل والنهار يعملان فيک فاعمل فيهما ويأخذان منک فخذ منها؛(7) شب و روز در تو عمل مي‌کنند، تو هم در آن دو عمل کن؛ آنها از تو مي‌گيرند، تو نيز از آنها بگير»
پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله وسلم مي‌فرمايد:
«يا اباذر! کن علي عمرك اشحّ منك علي درهمك و دينارك(8) ؛ اي ابوذر، نسبت به عمر خود و نگه‌داري از آن، حريص‌تر باش تا نسبت به درهم و دينارت».
امام علي عليه السلام مي‌فرمايد:
«انّ انفاسك اجزاء عمرك، فلا تفنها الاّ في طاعة تزلفك؛(9) نفس‌هاي تو، اجزاي عمر توست، پس آنها را جز در طاعت خدا که تو را به خدا نزديک کند، صرف نکن».
امام سجاد عليه السلام مي‌فرمايد:
«وعمّرني ما کان عمري بذلة في طاعتك، فاذا کان عمري مرتعاً للشيطان فاقبضني اليك؛(10) خداوندا، تاوقتي که عمر من در راه طاعت تو صرف مي‌شود، به من عمر بده، پس آنگاه که عمرم چرا گاه شيطان شود، مرا به سوي خود ببر.»
پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:
«انّ ملکاً ينزل في کل ليلة فينادي: يا ابناء العشرين، جدّوا اجتهدوا؛(11) فرشته‌اي هر شب فرود مي‌آيد و ندا مي‌دهد: اي بيست ساله‌ها! جديت و کوشش کنيد.»
فرصتها را بايد به دست آورد و با تقسيم صحيح و تنظيم درست اوقات، وقت‌ها را توسعه داد. کسي که براي اوقات خود برنامه‌ريزي داشته باشد، به موفقيت‌هاي بسياري مي‌رسد؛ اما کسي که عبور لحظه‌ها و سپري شدن ساعت‌ها و روزها و هفته‌ها را ناديده مي‌گيرد، فرجامي جز پشيماني نخواهد داشت.
رسول خدا صلي الله عليه وسلم به ابوذر غفاري چنين توصيه فرمود:
«يا اباذر! اغتنم خمساً قبل خمس: شبابك قبل هرمك، صحتّك قبل سقمك وغناك قبل فقرك، وفراغك قبل شغلك وحياتك قبل موتك».(12)
اي ابوذر! پنچ چيز را قبل از پنچ چيز مغتنم بشمار:
جواني‌ات را قبل از پيري خود، تندرستي‌ات را پيش از بيماري‌ات، ثروت‌مندي‌ات را قبل از تهي دستي‌ات، آسودگي‌ات را قبل از مشغولي‌ات و گرفتاري و زنده بودنت را قبل از مردنت.
اين کلام نشان مي‌دهد که جواني،تندرستي، توانگري مالي، آسايش و زندگي، هرکدام سرمايه‌اي مهم به شمار مي‌رود که بهره‌وري درست از آنها سعادت‌آور است.
با توجه به اهميت اين مسئله، موضوع پژوهش مقطع دبيرستان را در اين شماره«فرصتها و بهره‌ها» قرار داديم تا پژوهش‌گران جوان با مطالعه و تحقيق فراگير در ابعاد گوناگون آن، مقاله‌هاي سودمندي براساس محورهاي تعيين شده تهيه کرده و ارسال نمايند.
سرمايه بودن عمر و زمان و فرصت موجود.
جواني، سرماي? بزرگ زندگي.
عوامل بهره‌وري از فرصتها.
کاميابي و رستگاري در ساي? بارور ساختن عمر.
اغتنام فرصتها.
مفاهيمي همچون: عمر، زمان، جواني، فرصت، اغتنام، تدبير، محاسبه، عمل، فوز، فلاح، حيات طيبه، خسران، ندامت و... در متون ديني و قرآن و حديث.
انسان‌هاي موفق و علل توفيق.
نمونه‌هايي از افراد ناموفق و نادم.
زمان شناسي در انجام کارها.
تدبير، برنامه ريزي و مديريت زمان.
قرآن کريم، واژه‌هايي چون: خسر، عمر، عمل، وقت، حساب، ندم و...
نهج البلاغه.
ميزان الحکمه، واژه‌هاي: شباب، عمر، زمان، اغتنام، دهر، حساب، انسان، غفلت، عادت، عمل، مراقبت.
رمز پيروزي مردان بزرگ، جعفر سبحاني.
گوهر وقت، حسن مطلبي.
الحياة، محمدرضا حکيمي، ج1.
گفتار فلسفي، جوان، ج 1 و 2.
گامي در مسير، جواد محدثي.
جوان از ديدگاه امام خميني، موسس? تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
سي درس براي موفقيت، ترجم? کاميار راد.
دنياي جوان، محمدحسين فضل الله.
اگر نوجوان مي‌شدم، مولود شمس نژاد.
آيين تزکيه، رحيميان، رهبر.
1. آل عمران(3) آي? 145.
2. حجر(15) آي? 15.
3. يس(36) آي? 68.
4. اعراف(7) آي? 53.
5. معاني الاخبار، ص 325.
6. ميزان الحکمه، حديث 13884.
7. همان،حديث 13899.
8. همان، حديث 13890.
9. همان، حديث 13920.
10. صحيف? سجاديه، دعاي 20(مکارم اخلاق).
11. غررالحکم ودررالکلم، حديث 9155.
12. مکارم الاخلاق، ص 459.