مروري بر زندگي ممتازترين شاگردان آية‏الله لاري

سيدمحمدتقي آيت‏اللهي

تمهيد مقاله حاضر به ارايه شرح كوتاه و مستندي از زندگي دو تن از ممتازترين شاگردان مرحوم آية‏الله العظمي سيد عبدالحسين لاري مي‏پردازد. اين دو كه به مقام افتا و مرجعيت دست يافتند و پس از آن مرحوم مقلّدانش بدان‏ها رجوع كردند، تقريبا از آغاز نهضت آن بزرگوار با او همراه و همگام بوده و تا آخر عمر نيز او را ياري مي‏كردند و درخشان‏ترين حاملان مكتب او به شمار مي‏آيند. نخستين آن‏ها مرحوم آية‏الله العظمي سيدعبدالباقي موسوي آيت‏اللهي شيرازي (1278 ـ 1354 ق) بود كه از حدود سال 1316 ق با آن مرحوم آشنا شد و به شاگردي و دامادي او مفتخر گرديد و اجازه اجتهاد مطلق از او دريافت كرد و ديگري مرحوم آية‏الله العظمي سيدعبدالمحمد موسوي آيت‏اللهي (1302 ـ 1393 ق) پسر ارشد اوست كه در سال 1309 ق به همراه پدرش از نجف اشرف به ايران آمد و به عالي‏ترين مراتب فقاهت دست يازيد. بررسي زندگي اين دو، توان‏مندي والاي مرحوم آية‏الله‏العظمي لاري را در تربيت ديني و علمي دو نفر از برجسته‏ترين فقهاي مبارز و وارسته عصر نشان مي‏دهد.

عكس شماره 30 آية‏الله‏العظمي سيدعبدالباقي موسوي آيت‏اللهي شيرازي ولادت آن مرحوم طبق نوشته جدّ امجدشان در پشت قرآن مجيد كه به خط خود آن مرحوم بوده چنين است:

شب شنبه هشتم شهر شعبان 1278 مطابق تخاقوئيل1 تركي، دو ساعت و ربع از شب گذشته خداوند متعال طفل ذكوري به نور چشمي آقا عنايت فرمود. روز جمعه شمس در هيجده درجه و بيست و سه دقيقه دلو بود و نصف النهار پنج ساعت و بيست و چهار دقيقه. طالع وقت تولد سنبله است، مسمّي به ميرزا عبدالباقي.

پدرش مرحوم سيد محمدباقر معروف به ملا باشي از علماي ابرار زمان خود بود. نسب شريفش از طريق عارف نامدار صفي‏الدين اسحاق اردبيلي به حضرت ابي‏القاسم حمزه و از آن‏جا به امام موسي كاظم عليه‏السلام مي‏رسد، كه از او تا امام هفتم 47 واسطه وجود دارد.

دوران كودكي و تعليمات ابتدايي را در شيراز گذراند و خوشنويسي خطوط نسخ و شكسته و نستعليق را در اين شهر فرا گرفت و مقدمات نحو و صرف و ادبيات را در دارالعلم شيراز آموخت و در سن چهارده سالگي به همراه پدر به عتبات عاليات مشرّف شد. در آن هنگام، جد پدري‏اش مرحوم سيد محمدملا باشي، كه از علماي رباني بود، به مجاورت كربلاي معلاّ مفتخر بود. سيدعبدالباقي مدت شانزده ماه در خدمت جد امجد حضور داشت و نزد وي تحصيل مي‏كرد؛ به ويژه بنابه گفته او خلاصة‏الحساب مرحوم شيخ بهاءالدين عاملي را نزد پدر بزرگش فراگرفت تا آن‏كه آن عالم بزرگوار پس از بيست سال مجاورت در كربلا وفات يافت و در طاق ميرزا موسي شماليِ صحن مقدس حسيني مدفون شد. آن‏گا به همراهي پدرش به سامرا رفت. در اين زمان، مرحوم آية‏الله‏العظمي سيدمحمدحسن شيرازي (معروف به ميرزاي شيرازي) مرجع عالي‏قدر تشيع در سامرا اقامت داشت. خويشاوندي او با ميرزاي شيرازي و عنايت ايشان به سيد عبدالباقي موجب شد تا به توصيه مرجع‏عالي‏قدر تشيع در سامرا اقامت گزيند و پدرش به شيراز مراجعت نمايد.

سيد عبدالباقي در مدت اقامت خود در سامرا با نظارت و هدايت ميرزاي شيرازي به تكميل تحصيلات خود پرداخت و اساتيد متبحر در هر رشته به انتخاب مقتداي شيعيان تربيت او را عهده‏دار شدند. به گفته خودش بخشي از ادبيات را نزد مرحوم ملاعبدالله سيبويه كه از خاندان جليل علمي كربلا بود و در آن هنگام در سامرا اقامت داشت، فرا گرفت. اتفاقا پس از مدتي به بيماري چشم مبتلا شد و ناگزير به شيراز بازگشت و به درمان پرداخت و بهبودي يافت، ليكن نياز به عينك پيدا كرد كه اين نياز تا آخر عمرش ادامه يافت.

مرحوم شيخ محمدباقر شيخ‏الاسلام از علماي شيراز و پدر مرحوم شيخ محمد جعفر شيخ‏الاسلامي نقل مي‏كرد كه:

سفري به عتبات عاليات داشتم و سيدعبدالباقي نيز به همراهم بود، چون به سامرا رفتيم و به محضر ميرزاي شيرازي رسيديم به من فرمودند: آقاميرزا عبدالباقي را اين‏جا بگذاريد و برويد. پاسخ دادم: پدرشان ايشان را به من سپرده‏اند تا برگردانم. پاسخ فرمودند: پس امانت را به صاحبش برگردانيد. لذا با هم به شيراز بازگشتيم.

سيد عبدالباقي تحصيلات سطوح را در شيراز نزد دو آيتِ‏الهي مرحوم حاج شيخ عبدالجبار جهرمي (سردودمان سلسله جليله جباريه) كه از اخيار و ابرار بود و نيز مرحوم آقا ميرزا محمد حسين يزدي گذراند.

درسال 1316 ق هنگامي كه سيد عبدالحسين لاري سفري به شيراز كرد، اتفاقا بين او و سيدمحمدباقرملاباشي و فرزندش سيدعبدالباقي، ملاقاتي صورت گرفت. در اين ديدار، محبتي خاص از ناحيه سيد لاري به سيدعبدالباقي ابراز شد و سرآغاز رشته استواري از معنويت و صفا بين آن دو پديدار گشت و موجب شد تا سيدعبدالباقي را شيفته خود گرداند و او را به لار دعوت كند. سيدعبدالباقي به لار عزيمت نمود و چند سالي منحصرا در خدمت سيدلاري به تحصيل اشتغال ورزيد و به مرتبه اجتهاد مطلق نايل شد به گونه‏اي كه آن مرحوم در پاسخ استفتايي در تشخيص اعلم بعد از خود، صراحتا بيان مي‏كند:

«و لايُنَبِّئُك مِثْلُ خبير»2، اعلميّت و افقهيت و اورعيت و اتقائيت در مسؤول عنهم مقصود و محصور است در حضرت مستطاب شريعتمدار ملاذالأنام حجة‏الإسلام سيد المجتهدين آقاي حاجي ميرزا عبدالباقي (دام تأييده) پس واجب و متعيّن است تقليد ايشان و اخذ احكام از ايشان، و حرام است مخالفت ايشان و ردّ بر ايشان و هوَ ممّن قال عليه‏السلام فيه : «فإذا حَكَمَ بحكمِنا و لم يَقْبَل منه، فإنّما بِحُكم اللهِ اسْتَخَفَّ و علينا قدردَّ و الرادُّ علينا الرادُّ علي اللهِ و هو علي حدِّ الشِرك بالله». هذا شهادتي،«فَمن شاء فَلْيؤْمِن و مَن شاءَ فَلْيَكْفُر»3 الآيه.

سيد عبدالباقي به دامادي سيد عبدالحسين لاري مفتخر شد و دختر بزرگ او را به همسري برگزيد و دعاها و نذر و نيازهايي كه سال هاي متمادي به درگاه خداي منان كرده بود كه شمّه اي از آن در خاطرات و يادداشت هاي بر جا مانده از او ديده مي‏شود كه همسري پاكدامن و برخوردار از ارزش‏هاي الهي را نصيبش گرداند به هدف اجابت رسيد و موجبات مباهات او را فراهم كرد.

او در سال 1318 ق به حج مشرف شد و پس از آن به لار و سپس در سال 1320 ق به شيراز مراجعت كرد. در اين سال با پدرش به زيارت مرقد مطهر امام رضا عليه‏السلام شتافت. پدرش در همين سال در مشهد وفات يافت و به ويژه از سوي توليت آستان قدس رضوي مرحوم نصير الملك دوم از وي تجليل به عمل آمد و مردم و علماي آن ديار، مرگ او را بزرگ داشتند و در دارالضيافة حضرتي نزديك به در گنبد الله‏وردي‏خان مدفون شد. سيد عبدالباقي پس از اين سفر در شيراز اقامت گزيد و تا حدود سال 1322 ق در شيراز رحل اقامت افكند. در اين سال بار ديگر عازم عتبات عاليات شد و در حالي كه حايز ملكه اجتهاد بود از محضر فقيهان بزرگ آن ديار بهره جست و به شوق كسب معرفت بيش‏تر محضر آيات عظام الهي كه در زير به ذكر نام آن‏ها بسنده مي‏شود را درك نمود و اجازات عديده از مشايخ خود دريافت كرد.

1. ميرزا محمد حسن شيرازي ؛ 2. آخوند ملامحمد كاظم خراساني ؛ 3. سيد محمد كاظم يزدي ؛ 4. حاج ميرزا حسين حاج ميرزا خليل ؛ 5. شيخ عبدالله مازندراني ؛ 6. شيخ الشريعه اصفهاني .

وي در حدود سال 1333 ق با خانواده خود به شيراز بازگشت و تا آخر عمر در اين شهر اقامت داشت. او داراي تأليفات ارزشمندي از جمله شرح استدلالي بر تبصره مرحوم علامه حلي بوده كه متأسفانه در غارت لارستان توسط عوامل استبداد و بيگانه به غارت برده شد و از آن پس سيد عبدالباقي به خاطر افسردگي از اين واقعه آمادگي براي تجديد تأليف پيدا نكرد. حواشي مختصري بر كتب فقهي و اصولي از وي باقي مانده است كه در خور تدوين نيست. رساله عمليه او كه حاشيه بر زادالمتقين شيخ الشريعه اصفهاني است در سال 1342 ق در مطبعه سعادت شيراز به خواهش مقلّدانش با چاپ سنگي به زيور طبع آراسته گرديده و موجود است.

سيد عبدالباقي نقش مؤثري در نهضت سيد لاري داشته و معتمدترين مشاور و دستيار او به شمار مي رفت. بررسي محققانه و مداقه در زندگي اين دو، ما را به اين نتيجه گيري مي رساند كه: سيد عبدالباقي در شريعت، سيد لاري را به مقتدايي خويش برگزيده بوده است و در رابطه اي متقابل سيد لاري او را پير طريقت خويش قلمداد مي كرده است. صفا و اخلاص اين دو با يكديگر پشتوانه اعتقادي محكمي براي مردم به شمار مي‏آمده و نمونه بارزي از وارستگي و خدا محوري را در روابط عالمان رباني باز مي تاباند كه پديده‏اي برون از روابط حسبي و نسبي است. شاگرديِ او در محضر سيد لاري تأثير شگرفي در روحيه اش بر جاي گذاشته بود به گونه‏اي كه به كرّات از مرحوم آية‏الله معظم سيد محمد باقر آيت اللهي (عالم)، فرزند بزرگ او و نوه ارشد سيد لاري، كه نزديك بيست سال محضر جدش را درك كرده بود، مي‏شنيدم كه اين عبارات را در باره سيد لاري از پدرش نقل مي كرد:

«من مفهوم و معناي مسلماني را از آقا سيد عبدالحسين آموختم و اگر او را نديده بودم و از محضرش استفاده نمي نمودم عمق حقايق اسلام را تا اين حد درك نمي كردم».

«... هيچ كس چون او (سيد عبدالحسين) به خطر ظلم براي جامعه پي نبرده و چون او با ظلم در ستيز نيست...».

و در باب تأثر مي‏گفته است : «او (سيد عبدالحسين) نهنگي شناگر است كه در حوضچه اي كوچك افتاده و وحوضچه را عرصه شناي نهنگ نيست».

سيّد عبدالباقي، نه تنها در زمان سيّد لاري نقش ارزنده وحساسي را در مبارزات الهي ضد استبدادي و ضد استعماري ايفا نمود، بلكه در حوادثي كه پس از او با روي كار آمدن رضا خان پهلوي به وجود آمد نقشي خدا پسندانه داشت. رضاخان كه از همه صفات انساني بي‏بهره بود و در آغاز روي‏كار آمدنش، با اعمالي سالوسانه و رياكاري‏هاي شيطنت آميز سعي در مخفي كردن ماهيت كثيف و پليد خود و جلب افكار عمومي داشت، اما ديري نپاييد و اعمال نامشروع و مظالم و جنايات او با تاجگذاري‏اش در سال 1306 ابعاد گسترده‏تري به خود گرفت و موضع‏گيري‏هاي او با موازين اسلامي علني شد و عرصه زندگي بر مردم مسلمان و به ويژه علماي اسلامي تنگ‏تر و دور نماي تاريكي از استبداد رضاخاني هويدا گرديد. در چنين شرايط دشواري، سيد عبدالباقي، با چندتن از علماي بزرگ كه صيانت احكام دين اسلام و پاسداري از حريم قرآن و مبارزه با سياست‏هاي استعماري و ضد اسلامي بر دوششان بود، با برگزاري جلساتي مخفي و تماس‏ها و مشورت‏هايي با يكديگر و طرح و بررسي مشكلات و نابساماني و برنامه هاي ضد اسلامي رژيم پهلوي موضع خود را در قبال رضاخان مشخص كرده و در صدد مبارزه بر آمدند. مرحوم سيد عبدالباقي كه مورد تقديس همگان بود، براي رايزني با مرحوم شيخ عبدالكريم حائري يزدي مؤسس حوزه علميه قم به اين منظور برگزيده شد. بقيه ماجرا را از زبان مرحوم سيد عبدالله شيرازي (مرجع تقليد متوفّاي 1405 ق) كه سيد عبدالباقي را همراهي مي‏كرده است، نقل مي‏كنيم:

پس از اين‏كه اوضاع در سال‏هاي اوّل روي كار آمدن رضاخان بسيار دشوار گرديد، جلساتي با ديگر علماي اعلام شيراز به منظور تبادل نظر در شدت بخشيدن به مبارزه و قيام همگاني عليه او برگزار شد. در آخرين جلسه كه در يكي از شب هاي زمستان، در منزل مرحوم آية الله حاج سيد عبدالباقي منعقد گرديد و همگي بزرگان و علماي اعلام در آن شركت داشتند، نظر بر اين شد كه اين جانب و مرحوم آقاي حاج سيد عبدالباقي به نمايندگي از سوي علماي فارس به قم حركت نماييم و با مرحوم حاج شيخ آية الله حائري مؤسس حوزه و آقايان علمايي كه از اصفهان به اين منظور مقرر بود برسند، به تبادل نظر بپردازيم، تا تصميمات لازمه در مورد اوضاع كشور اتخاذ شود. آقايان علما با ما خداحافظي نموده و جلسه را ترك كردند. پاسي از شب گذشت، مرحوم آقا سيد عبدالباقي به تهجّد و راز و نياز با معبود خود مشغول گرديد و اين‏جانب نيز بدان مشغول شدم و سپس به اين فكر فرو رفتيم كه ما مي خواهيم‏به قم برويم تا با ديگر علماي اعلام سر نوشت ايران را كه مآلاً سرنوشت اسلام است، تعيين نماييم، و اين مسؤوليتي است بس عظيم و اقدامي است بسيار پر اهميّت. آيا ما مي‏توانيم اين رسالت خطير را به نحو مطلوب انجام دهيم؟! خدايا، تو ما را مدد كن و توجهات خاصه وليت را شامل حال ما نما، نكند در اين اقدام سرنوشت ساز، كم و كسري پيش آيد كه عندالله مسؤول باشيم و در برابر ملت ايران و تاريخ شرمنده شويم. در اين گيرودار فكري بودم كه مرحوم آقا سيد عبدالباقي به اين جانب گفت: «من فقط دعا و مناجات و تضرع به درگاه خداوند متعال و درخواست نصرت و پيروزي مي نمايم و صحبت كردن و اظهار نظر نمودن و تصميم گرفتن با تو.» سخن كه به اين‏جا رسيد، بر آن شديم كه از حركت نمودن صبح به سوي قم خودداري نموده و مجددا با علماي اعلام شهر، اجتماعي نموده و اهميّت موضوع را به آنان بگوييم و از آنان بخواهيم كه در اين امر مهم ما را بيش تر ياري دهند و يك تن ديگر از علما را همراه ما بفرستند تا به مصداق آيه شريفه «فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ»4 عمل شده باشد. ولي از سوي ديگر، فكر مي كرديم كه برويم و خداوند متعال تأييد خواهد نمود و از عزم خود مبني بر حركت اوّل صبح منصرف نشويم. نظر بر اين شد كه موضوع را موكول به استخاره و استشاره با ذات پروردگار متعال، آن حكيم عليم و آگاه به همه مصالح، نماييم. مرحوم آقا سيد عبدالباقي، قرآن شريف، اين كلام الله مجيد را كه «لارَطبٍ وَلا يابِسٍ إلاّ في كِتابٍ مُبين»5 در باره آن است، برداشت و با تضرع و خشوع از خالق خود خواست كه راه را روشن نموده و بيان تكليف شود. قرآن را باز نمود. در اوّل صفحه، اين آيه شريفه بود:

«اِذْهَبا اِلي فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغي فَقوُلا لَهُ قَوْلاً لَيِّنا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْيَخْشي6» با مشاهده آيه شريفه، بي اختيار فرمود: «فلاني، ما از سوي خداوند متعال مأموريت داريم، اين امر است. اين تكليف الهي است. بايد برويم به جنگ فرعون زمان. من الان احساس مي كنم سنگيني زيادي بر دوشم وارد آمده. الان بدنم به لرزه در آمده است».

اين را گفت و آمادگي مجدد خود را اعلام نمود و اين جانب هم آماده بودم. نماز صبح را خوانديم و پس از تلاوت چند آيه از كلام‏الله مجيد و مقداري دعاهاي صبح، با توكل بر خداوند متعال و توسل به ذيل عنايات خاصه اهل بيت (صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين) حركت نموده و راهي قم شديم.

در اين مقطع حساس، سيد عبدالباقي مخالفت علني و رسمي خود را با رژيم پهلوي و اقدامات جنايت آميزش، آغاز كرد و همتاي ديگرش مرحوم سيد عبدالمحمد آيت اللهي نيز در لار مقابله با پهلوي و برنامه هاي ننگينش را شجاعانه شروع نمود كه در جاي خود به شرح آن خواهيم پرداخت.

در اين رهگذر، اقشار مختلف مردم هماهنگي كامل نداشتند و در اثر فعاليت‏هاي اغوا كننده رژيم پهلوي و قلب حقايق امور، و از دست دادن رشد فكري و انقلابي شان، در برابر آن همه جنايت، يا سكوت مي نمودند و يا كم و بيش و احيانا در كنار دستگاه جبار حاكم قرار مي گرفتند و مآلاً، علماي اعلام و روحانيت در صحنه مبارزه تنها مانده و تلاششان مفيد و مثمر ثمر نمي بود.

او در شب يكشنبه 24 شعبان سال 1354ق (آذر 1314 ش) نزديك طلوع صبح به طور ناگهاني در اثر سكته قلبي رحلت نمود و در تشييع با شكوهي كه از او شد در قطعه زميني كه در شمال تكيه حافظيه شيراز خريداري شد و به صورت آرامگاه اختصاصي در آمده، دفن گرديد.

مرحوم آية الله سيد محمد باقر آيت اللهي (عالم) پسر ارشد و وصي او در مورد سوانحي كه به مرگ او ختم شد چنين مي نويسد:

پدرم در مدت عمرشان يازده سفر به ارض اقدس مشهد مقدس شد كه پس از سفر يازدهم به فاصله حدود دو ماه مرحوم گشت. چون اين حقير پس از سفر هشتم از ايشان شنيده بودم كه چهار سفر ديگر را از حضرت رضا عليه‏السلام خواسته اند و با اين حساب بايد سفر ديگري را هم كه سفر دوازدهم است مشرّف مي شدند. و چون رحلت نمودند در فكر بودم كه چه شد كه دعاي ايشان مقرون به اجابت نشد، زيرا آن مرحوم واثق به اجابت اين دعا بودند و ليكن در دل داشتم و به كسي نمي گفتم تا روزي كه آقا سيد عبدالوهاب قيري از احباب و ارادتمندان پدرم كه به مشهد مشرّف شده بود مراجعت كرد. به ديدارش شتافتم به ياد دارم كه هر گاه سيد عبدالوهاب از قير به شيراز مي آمد، مرحوم آقا او را به منزل دعوت مي كرد. آخرين بار شب جمعه بود كه مشارإليه به دعوت شام آمدند. وقتي كه مرحوم پدرم دعاي سفر را در گوش او خواند نجواي ديگري هم با او كرد كه من متوجه نشدم و اين واقعه در اواخر ماه رجب يا اوايل شعبان همان سال رخ داد. مرحوم آقا سيد عبدالوهاب نقل كرد: «آقا موقعي كه دعا به گوشم خواند فرمود سلام مرا به حضور امام هشتم عليه‏السلام برسان و عرض كن ديگر طاقت حيات و ماندن در اين دنيا ندارم و خلاصه استدعا دارم شفاعت فرماييد كه وفاتم برسد و گفت چند شب مشرّف بودم و موقع تشرّف فراموشم مي شد كه پيغام را برسانم تا آن‏كه شب جمعه بود كه در بالاي سر مطهر به يادم آمد و پيام را رسانيدم». و اين جا بر حقير معلوم نشد كه دعاي اوّل مستجاب بوده و وفات آن مرحوم مستند يا مستدعاي بعدي بوده است.

از او پرسيدم آن جمعه كه اين پيام را رسانده چه تاريخي بوده؟ معلوم شد بيست و دوم شعبان بود كه شب يكشنبه 24 شعبان مرحوم آقا رحلت فرمود و چنان‏كه شنيدم همان روز جمعه موجب فجأه قلبي شب يكشنبه ايشان پيش آمده بود. زيرا ايشان از اقامه نماز جمعه به منزل مراجعت مي نموده كه دختري بي حجاب كه نشانه مقدمه بي حجابي زمان بوده به عمد يا از روي جهل پيش مي‏آيد و به ايشان سلام مي كند و اين حادثه برايشان گران مي‏آيد و در فكر فرو مي رود و از خيال بيرون نمي‏شود و خود اين‏جانب آن وقت شيراز نبودم و براي كارهايي كه مربوط به ايشان بود بيرون رفته بودم و عصر شنبه به شيراز آمدم و به حضورشان مشرّف شدم و عنايت فرمودند و صحبت هايي فيمابين رد و بدل شد و مشاوره فرمودند و جواب عرض كردم. بالأخره افسرده بودند و همان شب هم خودم در حجره آن مرحوم خوابيدم و موقع انقلابشان بيدار شدم.

و اما افسردگي ايشان جهات ديگري هم داشت كه اهم آن حادثه ماه ربيع الثاني 1354 ق (1314 ش) در مشهد بود كه به دستور رضاخان پهلوي فاجعه قتل عام مسجدگوهرشاد و اسائه ادب به بارگاه ملكوتي امام هشتم عليه‏السلام پيش آمدو پس از آن تا زمان مرگ، ديگر تبسمي بر لبان آن مرحوم ديده نشد و در حقيقت آن مرحوم دق كرد و از دنيا رفت. و نيز طليعه كشف حجاب پديدار شد و دختران مدارس را اجبار به بي حجابي نمود و هم چنين تبديل كلاه قبلي به كلاه فرنگي بود كه مقدمه نفوذ فرهنگ منحط غربي در جامعه اسلامي ايران به شمار مي آمد و اين حوادث در نظر تيزبين آن بزرگمرد ستوده نبود.

به علاوه، مسجد بزرگي (مسجد آقا احمد) كه محل اقامت جماعت و جمعه وي بود به دستور عمال پهلوي و به بهانه خيابان‏كشي ويران شد و حتي منزل مسكوني ايشان نيز جزء خيابان شد و اين همه حكايت از خيره سري هاي رضا خان قلدر داشت كه به حريم دين و عالمان آن تجاوز نمود.

سيّد عبدالباقي از روحي لطيف، ادبي شايسته و خلوص نيتي ممتاز برخوردار بود و از سالكان بي ادعاي طريقِ حق به شمار مي رفت و ارادت خاصي به حضرت ولي‏عصر (عجّل الله تعالي فرجه الشريف) داشت. دو رباعي زير كه در لابه لاي يادداشت هاي به جامانده از او ديده مي‏شود، اين روحيه والا را از آن سوخته دل وادي عشق اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‏السلام نشان مي دهد:

همين روحيه ممتاز او سبب شد تا كتب خطي و چاپي و قرآن هاي نفيس خطي و مرقّعات خوشنويسي خود از خطاطان و خوشنويسان بر جسته كشور را در طي قرون متمادي با تدوين وقف نامه‏اي دقيق و مخلصانه بر حضرت ولي عصر وقف كند. اين آثار نفيس و كم‏نظير كه از بزرگ‏ترين ثروت‏هاي فرهنگي جهان به شمار مي آيد از زمان وفاتش با امانت كامل نگه داري مي شد تا آن كه در سال 1374 راقم اين سطور كه توليت شرعي آنان را به عهده داشت با مشورت و ارشاد مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي آن را به كتابخانه مركزي آستانه قدس رضوي اهدا نمود تا با رعايت نظر واقف مورد استفاده قرار گيرد. آثار مذكور بالغ بر 1056 جلد كتاب (532 جلد خطي و 508 نسخه چاپي) پنج مجله مُرقَّع نه قرآن خطي نفيس و سه نسخه جزوه قرآن بود كه اينك در اوج نفاست، زينت بخش كتابخانه آستان قدس رضوي است و در اختيار دانش پژوهان و پژوهشگران قرار دارد. و بدين ترتيب ارادت كم نظير او به ساحت ملكوتي امام رؤوف، علي بن موسي الرضا (عليه آلاف التحية و الثناء) با عنايت حق به منصه بروز و ظهور رسيّد و زمزمه او را در رباعي‏اش كه در كشكول او آمده است محقّق ساخت.

آية‏الله العظمي سيّد عبدالمحمد موسوي آيت اللهي سيّد عبدالمحمد، در سال 1302 ق در نجف اشرف و در خاندان علم و عمل چشم به جهان گشود. پدرش مرجع مبارز و استعمار ستيز، مرحوم سيّد عبدالحسين نجفي لاري از استوانه هاي جهاد و مبارزه عليه استعمار روس و انگليس و از بنيان گذاران نهضت مشروطه مشروعه بود كه به تأسيس حكومت اسلامي در لارستان همت گمارد. نسب شريفش از طريق عارف نامي مرحوم شاه ركن الدين دزفولي، كه مرقدش در شهر دزفول قرار دارد به حضرت امام زاده حمزه عليه‏السلام فرزند بزگوار امام موسي كاظم عليه‏السلام مي رسد. او هفت سال اوّل زندگي خود را در نجف اشرف گذراند و قرآن كريم را در همان جا در كودكي فرا گرفت و تحصيلات ابتدايي را در مكتب به پايان رساند. وي بسيار مورد علاقه پدر بود و تحت تربيت خاص او قرار داشت و در كودكي در حوزه هاي درسي با پدرش همراه بود و از آن زمان با حوزه‏هاي علمي آشنايي يافت.

هنگامي كه پدرش به سال 1309 ق بنا به استدعاي اهالي فارس عازم ايران شد، او را همراهي كرد و در حوزه درس بزرگي كه در لارستان بنا نهاده بود تحصيلات حوزوي خود را آغاز نمود و از محضر پدر استفاده فراوان علمي برد. نبوغ فوق‏العاده، هوش سرشار و سخت كوشي او در تحصيل، زبان زد همگان شد و اين نبوغ و حافظه خارق العاده و حدّت ذهن و قوّت فكري‏اش تا پايان عمر و آخرين لحظات حيات او استوار ماند به گونه اي كه مطالبي را كه پنجاه، شصت سال پيش هم مطالعه كرده بود بدون كم و كاست با ذكر مآخذ و با قيد باب و صفحه نقل مي كرد.

عكس شماره 31 در سال 1322 ق براي طي يك دوره تكميلي به نجف اشرف عزيمت كرد و در محضر اساتيد بزرگ و مراجع عالي قدر حوزه علميه، حضرات آيات عظام الهي آقايان حاج شيخ محمد كاظم آخوند خراساني صاحب كفاية الاصول و سيّد محمد كاظم يزدي صاحب عروة الوثقي به تحصيل پرداخت و پس از احراز درجه اجتهاد در 24 سالگي به ايران بازگشت و به تدريس و تبليغ و تحقيق و رسيدگي به امور مردم پرداخت و لحظه اي از تدبر و تفكر و تحقيق و تتّبع فرو گذار نكرد.

در سال 1342 ق كه پدرش از دنيا رفت، يكي از مراجع بزرگ تقليد شيعيان به شمار مي‏آمد و مقلّدان زيادي به او رجوع كردند. تدريس دروس عالي فقه و اصول و تشكيل حوزه علميه منطقه و اجراي حدود و اِنفاذ احكام الهي و قضاوت و حل و فصل امور روحاني و اجتماعي، قسمتي از كارهاي معظم له را تشكيل مي داد.

او يكي از مؤثرترين چهره هاي نهضت اسلامي به رهبري پدرش بود و در حقيقت با همتاي ديگرش مرحوم سيد عبدالباقي آيت اللهي، كه پيش از اين از او سخن گفتيم دو بازوي قوي رهبري نهضت به شمار مي آمدند و در جريان اين نهضت، شرايط دشوار دربه دري ها و مصايب را بر خود هموار مي ساختند و پس از ارتحال سيد لاري نيز راه او را ادامه داده و بار خدمت را بر دوش مي كشيدند.

در زماني كه سياست هاي مزوّرانه رضاخان پهلوي، كشور را به تباهي و فساد كشانده بود و بدعت هاي فرنگي مآبي با عناويني چون متحدالشكل كردن لباس مردان و زنان، مقدمات نقشه شوم استعمار نوين را در كشور فراهم مي كرد و دولت پهلوي با ارعاب و وحشت، حكومت استبدادي را سيطره مي بخشيد، اين فقيه بصير و مرجع شجاع و آگاه، در برابر اعمال و سياست هاي مستبدّانه او به مبارزه برخاست و علما و مراجع عصر را از شومي اوضاع و پيامدهاي تاريك آن آگاه ساخت و اعلام خطر كرد و نامه هاي بسياري به اطراف روانه نمود. وي در مكاتبات خود با عنوان «لباس پهلوي»، سياست‏هاي رضا خاني را مردود و مطرود خواند و به براندازي رژيم پهلوي اعتقاد داشت و در اين راه مبارزان را متحد مي ساخت. علي رغم هوشياري او متأسفانه منافقاني دنيا پرست پيدا شدند كه نقشه نهضت را افشا كردند و دستگاه جبار طاغوت هم با درك اقتدار اين مرجع مبارز، عده زيادي از مأموران و سربازان را براي تسخير لارستان و دستگيري او به اين منطقه گسيل داشت و پس از ضرب و شتم فراوان و غارت منزل آن بزرگوار، او را در حال نماز ظهر دستگير كرده و پس از آن‏كه مدتي او را در باغ حكومتي لار بازداشت كردند، به شيراز اعزام نموده و به زندان افكندند و وي را در سخت ترين شرايط جسماني و روحاني تحت اذيت و آزار قرار دادند و اگر تلاش هاي مراجع عصر به ويژه مرحوم سيد عبدالباقي آيت اللهي و فشار علماي بزرگ نجف بر دستگاه پهلوي نبود، پهلوي كمر به اعدام او بسته بود. اما لطف الهي موجب شد تا فشار علما بر دستگاه جبار عوامل طاغوت را مرعوب گرداند و سيد عبدالمحمد پس از چند ماه از زندان آزاد شود. اين پيشآمد در سال 1308 رخ داد.

سيد عبدالمحمد پس از آزادي نيز هم‏چنان تحت نظر حكومت جبار قرار داشت و چون او را براي منافع خود خطرناك مي‏ديدند وي را به اقامت اجباري در شيراز واداشتند. او مدت 45 سال، تا زمان ارتحالش، در منزل ساده‏اي كه به فاصله كوتاهي از حرم مطهر حضرت احمدبن موسي عليها‏السلام (شاه چراغ) اختيار كرد تحت نظر بود و در حالت تبعيد، امور مقلّدان را اداره مي كرد و استفتائات آن ها را پاسخ مي گفت و در عبادت و تفكر و مطالعه و هدايت خلق در همين جايگاه مستغرق بود و به مقام خلوت ربوبي دست يازيد. خانه او مأوا و ملجأ طلاب ديني و پناهگاه مبارزان و دردمندان و محل حل و فصل امور مردم بود. محضر او مجلس انس با خدا و احياي امور و معرفت اهل بيت عليهم‏السلام بود و زندگي او چه در دوران مبارزه مثبت و چه در دوران مبارزه منفي، سرشار از اخلاص و بركت و آموزش‏هاي علمي، عملي و اخلاقي بود. ظلم ستيزي، رياگريزي، مهرباني، اعتماد به نفس، تواضع، صراحت لهجه، نظم، ساده زيستي و توكل و اعتماد به خدا و عشق سوزان توأم با معرفت عميق به اهل‏بيت عليهم‏السلام ويژگي‏هاي برتر شخصيتي او را تشكيل مي داد. هر جا نام يكي از ائمه معصومين عليهم‏السلام در جلو او برده مي شد و يا به مناسبتي نامي از يكي از آن بزرگواران به ميان مي‏آمد، در حالي كه خود را مؤدّبانه جمع و جور مي كرد و حضور خود را در محضر ايشان احساس مي نمود با ذكر صل الله عليه و آله و سلم بر آن ها درود مي فرستاد. كساني كه در محضر او بودند، در چنين حالتي تغيير رنگ چهره و حركت چشمان و اعضا و جوارح او را به نشان توجه عميق و احساس حضور در كنار آن بزرگواران حس مي كردند و آن‏ها را در انديشه حقانيت اهل‏البيت قرآن فرو مي برد. با اين شيوه، چه در بيان و چه در عمل، مردم را از پيرايه بندي به حقيقت جاودان اهل البيت عليهم‏السلام و نقل عبارات و ماجراهاي بي اساس كه ساحت ايشان از آن منزه است بر حذر مي داشت. او توانسته بود بين يافته هاي حقيقي دين با بافته هاي بي اساس اوهام كج انديشان مرزبندي كند و معنويت را از خرافه پاكسازي نمايد.

از وي آثار ذي قيمت علمي به يادگار مانده است كه ذيلاً برخي از آنان را يادآور مي شويم:

1. رساله ذخيرة العباد ليوم المعاد در دو جلد كه رساله عمليّه اوست و چند بار به چاپ رسيده است.

2. حاشيه مفصلي بر كتاب وافي. اين حاشيه مشتمل است بر تصحيح روايات و رجال و شرح روايات فقهي و هم‏چنين نقل بعضي از اخبار كه صاحب وافي آن‏ها را ذكر نكرده است و شرح لغات مشكل آن. اين اثر از مفاخر و نفايس علمي به شمار مي آيد.

3. حاشيه بر تفسير صافي.

4. حاشيه و شرح بر خلاصة الحساب شيخ بهائي . اين كتاب يكي از كتب معتبر در علم رياضي قديم بوده و مشتمل بر حساب و هندسه و جبر و مقابله و مباحث ديگر رياضي است.

5. شرح استدلالي بر عروة الوثقي .

6. حاشيه بر خلاصه علامه در رجال .

7. حاشيه بر رسائل مرحوم شيخ انصاري .

8. حواشي بر كتب ادبي: مغني، سيوطي، شرح نظّام و ساير كتب ادبي در سنين جواني.

9. شرحي بر ديوان شيخ كاظم اُزري. اين ديوان مشتمل بر قصائد و مراثي اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم الصلاة و السلام) بوده و مهم ترين ديواني است كه در اين باره سروده شده است.

10. شرح استدلالي بر بخشي از شرح لمعه شهيد ثاني .

آثار مذكور دلالت بر جامعيت و سعه صدر علمي معظم له دارد و علاوه بر آن چه ذكر شد معظم له در ساير علوم اسلامي چون كلام و تفسير و تاريخ و رياضي و هيئت نه تنها متبحر بلكه صاحب نظر بود. از اين آثار ارزشمند به جز رساله عمليه اشان هيچ كدام به چاپ نرسيده است.

آن مرحوم در شب سه شنبه سوم شوال 1393 ق (8/8/1352) پس از اداي نماز مغرب و عشا در شيراز دعوت حق را لبيك گفت. جنازه آن فقيد سعيد روز بعد با شكوه فراوان در شيراز تشييع شد و در حالي كه مردم شهر، جسد، تشييع مي كردند به جهرم منتقل گرديد و در مسير شيراز جهرم تشييع بي سابقه اي از پيكر مطهرش به عمل آمد كه از بزرگ‏ترين تظاهرات مذهبي در ايران به شمار مي رفت و هشداري به رژيم ستم شاهي بود. جنازه او را در جوار مرقد پدرش در جهرم به خاك سپردند و مراسم عزاداري او در ايران و خارج از كشور با شكوهي كم‏نظير برگزار شد كه حكايت از زنده بودن روحيه مذهبي مردم مي كرد. سر انجام رژيم ستم شاهي نتوانست برگزاري مجدد اين گونه تظاهرات ديني را در مراسم چهلمين روز درگذشت او تحمل كند و با دستگيري فرزند عالم و شجاعش حجة‏الاسلام والمسلمين سيد حسين آيت اللهي (امام جمعه جهرم) كه در مراسم ترحيم او در حالي كه سيطره امنيتي محمد رضا شاه حاكم بود در سخنراني پر شوري مقلّدان پدرش را به تقليد از امام خميني قدس‏سره ارجاع داده بود، اين مراسم با شكوه مذهبي را بر هم زد.

در ختام، اين مقال را به بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي حضرت آية‏الله خامنه‏اي در باره او و پدرش و نقش مؤثر آن‏ها زينت مي بخشيم.

«سلسله كارهاي آن مرد بزرگ و آن مرجع مجاهد و مبارز (آية الله العظمي سيد عبدالحسين نجفي لاري) به وسيله پسر او كه او هم يك مجتهد، يك مرد شجاع و يك عالم بزرگ و يك مجاهد في سبيل الله است دنبال مي‏شود. مرحوم آية‏الله آقا سيد عبدالمحمد آيت اللهي.» «من وقتي نگاه مي كنم به منطقه جنوب فارس، به جهرم و لارستان، احساس مي كنم بذر تربيت اسلامي و انقلابي آن مردان بزرگ در اين سرزمين پاشيده شده و رشد كرده و به ثمر نشسته است.» «تصور من اين است كه اگر ما اين بخش از كشور را و اين استان را اگر مشاهده كنيم كه در اين منطقه انگيزه هاي انقلابي و اسلامي، آن هم با آگاهي كامل در اعماق دل و جان مردم نفوذ كرده است، بايد ريشه تاريخي آن را در اوايل اين قرن و معلول مبارزات اين سيد بزرگوار دانست كه نه فقط منطقه فارس، بلكه كشور ما مديون اين مبارزات است.»

روزنامه كيهان، سال هاي 1352، 1371.

رازي، محمد شريف، گنجينه دانشمندان.

جبل عاملي، سيد محسن امين، اعيان الشيعه.

تهراني، آقابزرگ، الذريعه الي تصانيف الشيعه.

روزنامه اطلاعات، 1352.

شيرازي، فرصت، آثار عجم، بمبئي، مطبعه نادري، 1314.

مدرسه علميه امام اميرالمؤمنين عليه‏السلام ، چهره‏اي پر فروغ از مشعلداران اسلام و فقاهت و انقلاب، نگرشي به زندگي فقيد سعيد، مرجع مجاهد، زعيم حوزه علميه آية‏الله‏العظمي حاج سيد عبدالله شيرازي، مشهد، مؤسسه تحقيقاتي و انتشاراتي امام اميرالمؤمنين، 1364.

معلم حبيب آبادي، ميرزا محمد علي، مكارم الآثار، اصفهان، نشر نفايس مخطوطات اصفهان، 1364.

مهاجري، شيخ عبدالحميد. شجره طيبه، شيراز، چاپ نور، 1330.

مجله مكتب اسلام، 1352.

بامداد، مهدي، شرح حال رجال ايران، تهران، 1363.

آيت اللهي، سيد عبدالمحمد، ذخيرة‏العبادليوم المعاد، شيراز، چاپ نور، 1326.

آيت اللهي، سيد عبدالباقي، حاشيه بر زادالمتقين (رساله عمليه)، شيراز، مطبعه سعادت 1303.

آيت اللهي، سيد محمد باقر عالم، سرگذشت نيكان، شيراز، 1347؛ نيز يادداشت‏ها و دست نويس ها.

آيت اللهي، سيد عبدالباقي، حاشيه بر زادالمتقين (رساله عمليه)، شيراز، مطبعه سعادت 1303.

آيت اللهي، سيد محمد تقي، امانتدار پيامبران، تهران، موسسه انجام كتاب 1365.

آيت اللهي، سيد علي اكبر و مهاجري، عبدالحميد، تحقيق سيد علي مير شريفي، دوحه احمديه في احوال الذرية الزكيه، ميراث اسلامي ايران، قم 1373.

1. تخاقوئيل به معناي «سال مرغ» است و اين سال، سال دهم از سال‏هاي دوازده‏گانه تركي است. رك: لغت‏نامه دهخدا، ج4، ص5684.

2. سوره فاطر (35): 14 .

3. سوره كهف (18): 29.

4. سوره يس (36) : 14 .

5. سوره انعام (6): 59.

6. سوره طه (20) : 43.