محمد علي زكي
نماز جمعه يكي از مراسم عبادي، سياسي، اجتماعي در اسلام است كه اهميت آن از نظر سياسي، اجتماعي و فرهنگي ضرورت عمدهاي براي تحقيق و بررسي پژوهشگران ايجاد ميكند.
شناخت مطالب طرح شده در نماز جمعه تصويري از گذشته را ارائه ميكند. از سوي ديگر براي برنامهريزيهاي فرهنگي سياسي آينده نيز بسيار مفيد خواهد بود. در اين تحقيق سعي بر توجه به اين دو هدف خواهد شد.
هدف اين تحقيق مطالعه توصيفي خطبههاي نماز جمعه تهران در طي سالهاي 74-1370 است. روش تحقيق «تحليل محتوا» است. بر اين اساس 3040 عنوان مربوط به 253 مراسم نماز جمعه (در فرمهايي مشخص) در بيش از 400 برگه جمعآوري، و پس از كد گذاري در هفت حوزه اصلي طبقهبندي گرديد. سرانجام توزيع فراواني موضوعات اصلي خطبههاي نماز جمعه در حوزههاي مختلف فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي، دفاعي و حقوقي مشخص شده است.
دين اسلام به ترسيم انواع روابط انسان ميپردازد كه در سه شكل عمده بيان شده است:
ارتباط انسان با خدا، با مردم و با خودش. مظهر رابطه انسان با ذات باريتعالي، نماز است. خداوند متعال فلسفه نماز را ذكر و يادآوري ذات ربوبي بيان فرموده است (سوره طهـ14). اگر چه نماز به جنبههاي فردي رابطه انسان با خداوند اشاره دارد، علاوه بر آن به جنبههاي سياسي و اجتماعي در موضوع نماز نيز عنايت شده است. سطح خرد، نماز يوميه و سطح ميانه، نماز جماعات (بويژه در مسجد) و سطح كلان، اقامه نماز جمعه است. اهميت نماز جمعه به گونهاي است كه عنوان يكي از سورههاي قرآن بدان اختصاص يافته است. خداوند در چارچوب سوره جمعه به تشريع وظيفه و احكام نماز جمعه بر مسلمانان پرداخته است. آيات 9 تا 11 سوره جمعه، جايگاه رفيع نماز جمعه در نظام عبادي اسلام را بيان كرده است.
يكي از مهمترين رهاوردهاي انقلاب و يادگار حضرت امامخميني(ره) اقامه نماز جمعه پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1358 بود.
در تعريف نماز جمعه ميتوان به اجمال بيان كرد كه:1
«1ـ نماز جمعه دو خطبه دارد كه توسط امام جمعه ايراد ميشود و از اجزاي نماز به شمار ميآيد.
2ـ نماز جمعه بايد به جماعت برگزار گردد. اداي آن به صورت فرادا صحيح نيست.
3ـ حداقل كساني كه بايد جماعت جمعه را تشكيل بدهند با احتساب امام جمعه پنج نفر است. با كمتر از اين تعداد نماز جمعه برگزار نميشود.
4ـ تا شعاع يك فرسنگي نماز جمعه، نبايد نماز جمعه ديگري اقامه شود.
5ـ مستحب است امام جمعه به هنگام خواندن خطبه بر اسلحه يا عصا تكيه كند و عمامه بر سر و عبا بردوش افكند و با تميز ترين لباس و عطر و وقار و متانت، خويش را بيارايد.
6ـ مستحب است كه امامجمعه از نظر روحي شجاع، و از لحاظ انديشه و تفكر تيز و توانا و از نظر سخنوري، بليغ و فصيح باشد.» در اين مقاله پس از ذكر اهميت و ضرورت بررسي جامعه شناسي نماز جمعه و طرح نگرشهاي اجتماعي به اين نماز عبادي، سياسي، روش تحقيق مقاله تشريح، و نتايج آن ارائه شده است.
نماز جمعه از ديدگاه جامعه شناسي و انديشههاي اجتماعي
ابعاد جامعه شناسي نماز جمعه را به قرار ذيل ميتوان مورد اشاره قرارداد:
1ـ انديشههاي اجتماعي اسلام كه داراي گوناگوني و فراواني است، زمينههاي مناسبي براي تحقيق و پژوهش فراهم ميكند تا بدين وسيله هرچه بيشتر حقانيت احكام و معارف اسلام به عنوان ديني جامع آشكارتر گردد. يكي از انديشههاي اجتماعي اسلام توجه به مراسم ديني بويژه برگزاري نمازجمعه است.
2ـ يكي از اصول اجتماعي اسلام، دعوت مسلمانان به وحدت، برادري، انسجام و يكپارچگي است تا با يكرنگي و برابري در جوي آرامش گونه به زندگي بپردازند. مبناي نظام اجتماعي در دين مبين اسلام، اخوت، صلح و آرامش است. نماز جمعه يكي از مظاهر و جلوههاي مؤثر و قابل توجه در تحكيم انسجام اجتماعي در نظام اسلامي تلقي ميشود.
3ـ با توجه به اهميت انديشههاي اجتماعي دين اسلام ملاحظه ميشود كه اسلام به انديشه جمع گرايانه عنايت خاصي داشته است و در قالب احكام سياسي اقتصادي اسلام ميتوان شواهدي مبتني بر توجه به ابعاد جمع گرايانه ملاحظه كرد. اگر چه نماز به منظور ايجاد ارتباط انسان با خداوند متعال است بر مظاهر اجتماعي آن به گونهاي خاص در دين اسلام تأكيد شده است. نماز جمعه به عنوان كنگرهاي ملي و عمومي تلقي شده است.
4ـ اسلام خواهان، اين است كه فرد مسلمان خود را جداي از نظام اسلامي تصور نكند و به عنوان جزئي از سيستم به فعاليت سياسي اجتماعي خود ادامه دهد. دستورهاي گوناگون اسلام، بيانگر تأكيد بر موضوع مشاركت اجتماعي است تا مسلمان با احساس مسئوليت اجتماعي در زمينههاي گوناگون مورد نياز، شركت فعالي داشته باشد و به منافع جمعي ساير مسلمانان نيز توجه كند. نماز جمعه از اين نظر نمونه مشخص مشاركت اجتماعي به شمار ميآيد.
5ـ با توجه به دستورها و بيانات حضرت امامخميني(ره) درباره ابعاد سياسي نماز جمعه، ملاحظه ميشود كه مردم مسلمان با شركت در مراسم نماز جمعه به نوعي، حضور در صحنههاي انقلاب اسلامي را نشان ميدهند و بويژه در كشورهاي اسلامي سنگر نماز جمعه ابزاري براي معرفي ميزان مشاركت سياسي مسلمانان تلقي ميگردد.
6ـ جامعه شناسان در تعريف گروه، اجتماع و جامعه به مفهوم ارتباطات توجه خاصي دارند و ارتباطات اجتماعي را محور اساسي تشكيل جامعه تلقي ميكنند.
در تحليلهاي اجتماعي، توجه خاصي به شكل و كيفيت ارتباط ميگردد. مطالعه تأثير متقابل جامعه و وسايل ارتباط جمعي، محور بحث در جامعه شناسي وسايل ارتباط جمعي است. با تكيه بر اين حوزه مناسب خواهد بود كه نماز جمعه را (كه ابتكاري در دين اسلام است) رسانهاي عمومي تلقي كرد كه همانند ابزار و وسيلهاي براي انتقال و ارتباط پيام، نقش ايفا ميكند.
7ـ فرهنگ، ويژگيهايي دارد كه يكي از آنها اين است كه در طول زمان و مكان انتقال مييابد. بنابراين مباحث فرهنگي ماهيتي پويا و متحول دارند و پديدهاي راكد و ساكن تلقي نميشوند. انتقال فرهنگي يكي از موضوعات قابل توجه در مباحث جامعه شناسي است كه سعي بر تحليل علل و عوامل مؤثر بر آن خواهد داشت. منظور از انتقال فرهنگي اين است كه ارزشها و هنجارها و اصول و ضوابط زندگي اجتماعي از نسلي به نسل ديگر منتقل ميشود. يكي از روشها و وسايل انتقال فرهنگي در جامعه اسلامي، سنگر نماز جمعه است.
8ـ با تأكيد بر ابعاد فرهنگي، ميتوان اشاره كرد كه نماز جمعه عامل ارتقاي سطح آگاهيهاي عمومي در خصوص زندگي اجتماعي سياسي اقتصادي افراد است و با فرهنگ عمومي ارتباط مستقيم دارد.
علاوه بر آن نماز جمعه موجب انتشار و گسترش عناصر فرهنگي در جامعه اسلامي ميشود تا بدين وسيله بتوان هرچه بهتر به گسترش و انتشار عناصر فرهنگي در سطح جامعه اقدام كرد.
9ـ يكي از مفاهيم اساسي در جامعه شناسي، اجتماعي شدن يا جامعه پذيري است. منظور از اجتماعي شدن، فرايندي است كه فرد، اصول و ضوابط زندگي اجتماعي و ارزشها و هنجارهاي فرهنگي را فرا ميگيرد. اساس اجتماعي شدن بر نوعي فرايند يادگيري از سوي فرد نسبت به شيوه و زنندگي اجتماعي مبتني است. از نظر دانشمندان عوامل متعددي مثل خانواده، آموزش و پرورش، دين، وسايل ارتباطي در اجتماعي شدن فرد نقش اساسي ايفا ميكنند.
يكي از كاركردهاي نماز جمعه، تكميل فرايند اجتماعي شدن افراد است. هر مسلمان از طريق نماز جمعه به گونهاي با اصول و ضوابط لازم زندگي در جامعه اسلامي آشنا ميشود.
10ـ يكي ديگر از مفاهيم اساسي جامعه شناسي، اصطلاح كنترل اجتماعي است. مفهوم كنترل اجتماعي مجموعه وسايل و امكاناتي است كه بر چگونگي رعايت اصول لازم زندگي اجتماعي نظارت و كنترل ميكند. فرد توسط وسايل كنترل اجتماعي به نوعي خود را تحت مراقبت احساس ميكند تا هرچه بهتر اصول و ضوابط نظام اجتماعي را جامه عمل بپوشاند و از آنها پيروي كند. كنترل اجتماعي مكمل اجتماعي شدن تلقي ميشود. بنابراين هر فرد اصول و ضوابط زندگي را فراميگيرد و از سويي ديگر خود را تحت مراقبت و كنترل و نظارت در مييابد. كنترل اجتماعي ميزان رعايت و الزام افراد در اجراي ارزشها و هنجارها را افزايش ميدهد. كنترل اجتماعي يا بر عوامل دروني و داخلي متكي، و يا بر عوامل بيروني و خارجي متكي است. عمدهترين تأكيد بر عوامل دروني كنترل اجتماعي، توجه به فرايند آموزش و يادگيري و سرانجام دروني شدن يا نهادي شدن ارزشها و هنجارهاست. هرچه فرد ارزشها و هنجارها را بيشتربپذيرد و با تمام وجود آنها را قبول كند، رعايت آن اصول از جانب افراد بيشتر خواهد بود. نهادهاي اجتماعي ديني و آموزشي مسئوليت اساسي براي دروني نمودن ايفا ميكنند. در بينش اسلامي، مراسم نماز جمعه مهمترين روش كنترل اجتماعي دروني به شمار ميآيد تا فرد از نزديك با معارف و دانش مورد نياز جامعه اسلامي آشنا شود.2
نماز جمعه و انديشه اجتماعي اسلام نماز جمعه و انسجام اجتماعي نماز جمعه و كنگره ملي و عمومينماز جمعه و مشاركت اجتماعي
ضرورت و اهميت مطالعه
نماز جمعه و اجتماعي شدن نماز جمعهنماز جمعه و كنترل اجتماعي
از نظر جامعه شناسي
نماز جمعه و مشاركت سياسي نماز جمعه و رسانه عمومي نمازجمعه و انتقال فرهنگينماز جمعه و توسعه فرهنگي
روش شناسي تحقيق
جامعه آماري
در اين تحقيق، جامعه آماري، تمام خطبههاي نماز جمعه تهران در پنج سال 1370تا1374 است.
روش تحقيق
«استفاده از اطلاعات موجود»3 يكي از روشهاي چهارگانه تحقيق در علوم اجتماعي4 است كه اين تحقيق بر آن مبتني است.
درباره روش تحقيق استفاده از اطلاعات موجود، پنج گونه تجزيه و تحليل وجود دارد كه يكي از آنها «تحليل محتوا»5 است.6 تحليل محتوا شكل خاصي از تحليل لغتهاي متنها با استفاده از شيوههاي آماري است. در تحليل محتوا كمتر به سبك متن، و بيشتر به فكرهايي كه در آن بيان شده است، توجه دارد.7 تحليل محتوا كاربردهاي گوناگون بويژه در زمينه كتابها، سخنرانيها، تصاوير و گفتارهاي شفاهي، مطبوعات، راديو و تلويزيون، سينما، هنر و موسيقي و مباحث تبليغاتي دارد.8 روش جمع آوري اطلاعات اين تحقيق تحليل محتواست.
با توجه به مراحل چهارگانه تحقيق در تحليل محتوا كه عبارتند از:9
تعيين ماده تحليل و انتخاب نمونه (معرف)، تنظيم سيستم مقولهها، كدگذاري واحدهاي شمارش، پردازش و تحليل دادهها به صورت كلي به بيان چگونگي جمعآوري اين اطلاعات اشاره ميشود:
درگام نخست ماده تحليل و نمونه تحقيق، تمام گزارشهاي خبري مراسم نماز جمعه تهران در طي سالهاي 74-1370 بوده كه در روزنامه اطلاعات منتشر شده است. واحد تحليل، پاراگراف گزارش فوق است. سپس با توجه تعريفهاي نظري و عملي متغيرهاي تحقيق، اقدام به تهيه فهرست مقولههاي تحليل محتوا شد كه سرانجام تمام مطالب خطبههاي نماز جمعه تهران در قالب هفت موضوع اصلي طبقه طبقه بندي شد.
مهمترين مرحله تحقيق، جمعآوري اطلاعات است. بنابراين براي دقت و ظرافت مناسب داشتن فرمهاي خاصي براي موضوع مذكور در نظر گرفته شد تا واحدهاي تحليل در فرمهاي فوق گزارش گردد. در اين خصوص فرمي تهيه شد كه اطلاعات مختلف مربوط به مراسم نماز جمعه را داشته باشد مثل عنوان خطيب، تاريخ مراسم، رديف عنوانها، عنوانهاي خطبه، ملاحضات (براي درج كدهاي مربوط). فرم مذكور پس از طراحي و تكثير به تعداد مورد نياز براي درج مطالب آماده شد. در اين مرحله پژوهشگر به مطالعه گزارشهاي منتشر شده در روزنامه اطلاعات پرداخت و پاراگرافهاي گزارش(واحد تحليل) را به صورت فيش برداري به فرمهاي مذكور انتقال داد. فيشهاي مربوط به موضوعات ايراد شده در خطبههاي اول و دوم، اساس اطلاعات تلقي ميشود. سرانجام اطلاعات مربوط به 253 مراسم نماز جمعه تهران در بيش از 400 برگه A4درج گرديد. سپس با توجه به موضوعات هفتگانه، كد بندي و كد گذاري 3040 فيشهاي استخراجي (واحدهاي شمارش) صورت گرفت تا بدين وسيله مطالب اساسي براي تجزيه و تحليل دادهها پردازش و آماده گردد.
متغيرهاي تحقيق به دو دسته تقسيم ميشود: 1ـ متغيرهاي مستقل: سال و خطيب 2ـ متغيرهاي وابسته: موضوعات هفتگانه اصلي. ابتدا، متغيرهاي مستقل و سپس متغيرهاي وابسته تعريف عملي ميشوند:
- سال: از ابتداي سال 1370 تا اسفندماه سال 1374(5سال)
- خطيب: حضرات آيات عظام مقام معظم رهبري(آيةاللّه خامنهاي)، رياست محترم جمهوري وقت (حجةالاسلام والمسلمين آقاي هاشمي رفسنجاني)، رياست محترم قوه قضاييه(آيةاللّه يزدي)، آيةاللّه موسوي اردبيلي، آيةاللّه امامي كاشاني و آيةاللّه جنتي(دو عضو از اعضاي محترم شوراي نگهبان).
الفـ مباحث ديني در زمينه موضوعات اصول و فروع دين، زندگاني اهل بيت، قرآن، شناخت خدا، معاد شناسي، عدل، شناخت اسلام، حج و روزه
بـ مباحث اخلاقي در زمينه رعايت تقوا و موازين اخلاقي با تأكيد بر بيان آيات و روايات
مذاهب و اقليتها، زن، خانواده، حجاب، جوانان، عدالت اجتماعي، آموزش و سواد آموزي، آزادي و برابري، ابعاد اجتماعي مفاهيم اسلامي (حج، امر به معروف و نهي از منكر)، جامعيت اسلام، مرجعيت و روحانيت اساس نظام اجتماعي اسلامي، فلسفه اجتماعي اسلام (انجام و اجراي شعاير و انجام حدود)، محروميت و فقرزدايي، خدمات اجتماعي (بيمه، امداد، بهزيستي)، رفاه طلبي و تجمل پرستي، مشكلات و مسايل اجتماعي (انحراف، اعتياد، طلاق و...)، فرهنگ و اهميت كار و نظم اجتماعي، بررسي نخبگان و شخصيتهاي مذهبي ـ سياسي، اهميت ورزش، حفظ ارزشها و تهاجم فرهنگي، تبليغات و جنگ رواني، ابعاد اجتماعي و شناخت اهميت انقلاب اسلامي به عنوان پديدهاي اجتماعي، اخلاق اجتماعي (ابعاد اجتماعي مفاهيم اخلاقي) آفات اجتماعي زبان، غيبت، فرهنگ و ارزشهاي دفاع مقدس و بسيجيان، ازدواج، وحدت اسلامي، ابعاد اجتماعي و اهميت شهادت در جامعه، ابعاد اجتماعي انتخابات و حضور در صحنه، نماز جمعه - ابعاد اجتماعي نماز، تعليم و تربيت و معلمان و دانشگاه، كار و كارگر
الفـ موضوعات سياسي داخلي: بررسي و گزارش فعاليتهاي دولت، مجلس و مسئولان نظام، ابعاد سياسي انتخابات متعدد، ابعاد سياسي حضور مردم در صحنههاي انقلاب و دفاع مقدس، بررسي و تحليل مسايل سياسي داخل، توطئههاي داخلي استكبار و منافقان
بـ موضوعات سياسي خارجي: مسايل مربوط به جهان اسلام، صهيونيسم و خاورميانه، استكبار جهاني و توطئههاي آن عليه ايران و جهان اسلام، بررسي وضعيت و مشكلات مسلمانان (افغانستان، فلسطين، بوسني و هرزگوين)، تحليل وقايع و حوادث خارجي
طرح مسايل جنگي دفاع مقدس و خاطرات مربوط به آن، ضرورت تقويت ابعاد دفاعي در دوره بازسازي
بررسي موضوعات حقوقي در زمينه طرح اهميت قضا در اسلام، اهميت قوه قضاييه، مسايل حقوق بشر، مباحث حقوق و روابط بينالملل، بررسي ابعاد حقوقي برخي حوادث و وقايع داخلي و خارجي، حقوق زن، خانواده، كارگر
الفـ قدرداني و تشكر از افراد و شخصيتها، نهادها و مسئولان
بـ مناسبتها، ذكر اهميت اعياد و ايام مهم تولد يا شهادت اهل بيت و برخي مناسبتهاي ملي فرهنگي سياسي و گراميداشت ياد شهيدان و شخصيتها
تعداد مراسم نماز جمعه به تفكيك سال و خطيب
تعداد مراسم نماز جمعه تهران به تفكيك سال و خطيب به قرار جدول 2 است. تغيير اساسي بدين قرار بود. كه آيةاللّه موسوي اردبيلي تا پايان سال 1372 و آيةاللّه جنتي از ابتداي سال 1371 به برگزاري مراسم نماز جمعه تهران مبادرت كردهاند.
چنانكه ملاحظه ميشود در سال 1370 رياست محترم قوهقضاييه بيشترين خطبهها را ايراد كرده(29 درصد) و آيةاللّه امامي كاشاني با 25 درصد در مرتبه دوم قرار دارند در حالي كه در سال 1371 بيشترين مراسم نماز جمعه توسط آيةاللّه جنتي ايراد شده و حضرات آيات يزدي و امامي كاشاني هركدام با 20 درصد در مرتبه دوم اهميت قرار گرفتهاند و در سال 1372 باز مراسم نماز جمعه در مرتبه اول توسط حضرتآيةاللّه جنتي (27درصد) برگزار شده و حضرات آقايان هاشمي رفسنجاني و امامي كاشاني هر كدام با 18 درصد در مرتبه دوم اهميت جاي داشتهاند. در سال 1373 حضرات آيات امامي كاشاني و جنتي به صورت مشترك هركدام با 31درصد بيشترين مراسم نماز جمعه تهران در رتبه اول را به خود اختصاص دادهاند و رياست محترم قوه قضاييه 18 درصد مراسم را برگزار نموده است. اين حالي است كه باز اجراي مراسم در نماز جمعه در سال 1374 توسط آيةاللّه جنتي با 23 درصد اول اهميت و رياست قوه قضاييه با 28 درصد در مرتبه دوم اهميت قرار گرفته است.
در مجموع طي سالهاي 74-1370 دو عضو فقهاي شوراي نگهبان (آيةاللّه امامي كاشاني و آيةاللّه جنتي) هركدام با 23 درصد در مرتبه اول و رياست محترم قوه قضاييه با 22درصد در رتبه دوم اهميت قرار ميگيرد.
سال 1370 1371 1372 1373 1374 جمـع
خطيب تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد
مقام معظم رهبري 2 4 2 4 3 7 2 4 2 4 11 4
رياست محترم جمهوري 11 21 8 15 9 18 8 16 7 14 43 17
رياست محترم قوه قضاييه 15 29 10 20 8 15 9 18 14 28 56 22
آيةاللّه موسوي اردبيلي 11 21 7 14 8 15 0 0 0 0 26 10
آيةاللّه امامي كاشاني 13 25 10 20 9 18 15 31 11 22 58 23
آيةاللّه جنتي 0 0 14 27 14 27 15 31 16 32 59 23
جمع 52 100 51 100 51 100 49 100 50 100 253 100
1ـ مقام معظم رهبري، به ترتيب اهميت، مطالب سياسي، فرهنگي و اجتماعي را بيان فرمودهاند.
2ـ رياست محترم جمهوري اسلامي به ترتيب اولويت، مباحث سياسي، اجتماعي و فرهنگي را مطرح كردهاند؛ اگر چه ميزان مباحث فرهنگي و اقتصادي به يكديگر نزديك است. (به ترتيب 10 و 11درصد)
3ـ رياست محترم قوه قضاييه، بيشترين مباحث را به ابعاد سياسي، اجتماعي و حقوقي اختصاص دادهاند. اگر چه ميزان مطالب اجتماعي و حقوقي با اختلاف نادري مطرح شده است.
4ـ آيةاللّه موسوي اردبيلي به ترتيب به مطالب سياسي، اجتماعي و فرهنگي توجه داشتهاند.
5ـ آيةاللّه امامي كاشاني به ترتيب اولويت، موضوعات سياسي، فرهنگي و اجتماعي را ارائه كردهاند؛ اگر چه موضوعات فرهنگي و اجتماعي با اختلاف كمي فاصله دارند.
6ـ آيةاللّه جنتي بيشترين سخنان خود را به مسايل اجتماعي، سياسي و فرهنگي اختصاص دادهاند.
تحليل در سطح سطري نشانگر اين است كه بيشترين مطالب فرهنگي توسط آيةاللّه امامي كاشاني(28درصد) و مطالب اقتصادي و سياسي توسط رياست محترم جمهوري اسلامي(به ترتيب 47 درصد و 27 درصد) و مطالب اجتماعي توسط آيةاللّه جنتي ايراد شده است. اگر چه بيانات اجتماعي رياست محترم جمهوري و قوه قضاييه با اختلاف اندكي (24درصد) در مرتبه دوم اهميت قرار دارند. (22درصد) بيشترين موضوعات دفاعي توسط رياست جمهوري(47درصد) و مطالب حقوقي توسط رياست قوه قضاييه(74درصد) بيان شده است.
خطيب جمعه مقام معظم رهبري رياست محترم جمهوري رياست قوه قضاييه آيةاللّه موسوي اردبيلي آيةاللّه امامي كاشاني آيةاللّه جنتي جمــع
موضوعات اصلي درصـد ستـوني درصـد سطـري
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (1) (2) (3) (4) (5) (6) (1) (2) (3) (4) (5) (6)
فرهنگي 41 80 85 54 149 11 30 11 12 19 25 18 8 15 16 10 28 22 100
اقتصادي 1 69 8 10 22 36 1 10 1 4 4 6 1 47 5 7 15 25 100
اجتماعي 28 183 179 80 142 195 21 26 25 27 24 32 3 22 22 10 18 24 100
سياسي 51 286 196 103 188 186 38 38 28 37 31 30 5 27 20 10 19 19 100
دفاعي 4 41 15 10 8 10 3 6 2 4 1 1 5 47 17 11 9 11 100
حقوقي 2 9 170 5 28 17 8 1 24 2 5 3 1 4 74 2 12 7 100
متفرقه 7 55 52 18 58 63 5 8 7 6 10 10 3 22 20 7 23 25 100
جمع 134 705 705 280 595 621 100 100 100 100 100 100 4 23 23 9 19 20 100
ترتيب خطيب مقام معظم رياست محترم رياست محترم آيةاللّه موسوي آيةاللّه امامي آيةاللّه
رهبري جمهوري اسلامي قوه قضاييه اردبيلي كاشاني جنتي
رتبهاول سياسي(38) سياسي(38) سياسي(28) سياسي(37) سياسي(31) اجتماعي(32)
رتبهدوم فرهنگي(30) اجتماعي(26) اجتماعي(25) اجتماعي(27) فرهنگي(25) سياسي(30)
رتبهسوم اجتماعي(21) فرهنگي(11) حقوقي(24) فرهنگي(19) اجتماعي(24) فرهنگي(18)
* اعداد داخل پرانتز به درصد است.براي دقت بيشتر به جدول3 مراجعه شود.
با توجه به دادههاي تحقيق در سالهاي74-1370 در جمعبندي ملاحظه ميشود كه (جدولهاي 6و5) در سالهاي 70،71،73و74 بيشترين مطالب خطبهها در رتبهاول اهميت مربوط به ابعاد سياسي و در سال 72 مربوط به مباحث اجتماعي بوده است. در سالهاي 1371،1373و1374 به ترتيب اهميت، مباحث سياسي و اجتماعي و فرهنگي قرار دارند و در سال 1370 مباحث سياسي و فرهنگي و اجتماعي در اولويت بوده و تنها در سال 1372 مباحث اجتماعي در رتبهاول جاي گرفته و موضوعات سياسي و فرهنگي در مراتب بعدي قراردارند.
از نظر تحليل سطري، بيشترين مطالب فرهنگي و دفاعي و حقوقي در سال 1370 مطرح شده(به ترتيب 27درصد، 48درصد، 35درصد) و بيشترين موضوعات اقتصادي در سال73 و موضوعات اجتماعي در سال72 ايراد شده است(به ترتيب 43درصد و 30درصد) در حالي كه بيشترين مباحث سياسي در سالهاي 70 و 71 با22 درصد در رتبه اول اهميت قرار دارد.
لازم به يادآوري است كه با گذشت زمان، ميزان مطالب مطرح شده در خطبهها روند نزولي داشتهاست كه اين نكته بيانگر بازبيني و برنامهريزي در جهت ارائه بهترين مطالب در مدت زمان كوتاه و پرداختن به مسايل اصلي و جلوگيري از پراكندهگويي و اطاله كلام است. جدولهاي (5و6)
در دو قسمت پيشين به بررسي خطبههاي نماز جمعه بر اساس خطيب و سال اشاره شد. در اين قسمت به جمعبندي نهايي دادههاي تحقيق پرداخته ميشود.
با توجه به دادههاي جدول 7 دريافت ميشود كه تمام خطباي محترم در طي سالهاي 74-1370 در درجه اول اهميت به مباحث سياسي (32درصد) و در رتبهدوم اهميت به موضوعات اجتماعي(26درصد) و در رتبه سوم به مباحث فرهنگي(17درصد) پرداختهاند. (جدول7)
ســال 1370 1371 1372 1373 1374
موضوعات اصلي درصـد ستـوني درصـد سطـري جمــع
(1) (2) (3) (4) (5) (1) (2) (3) (4) (5) (1) (2) (3) (4) (5)
فرهنگي 142 107 86 99 89 20 17 14 17 17 27 20 16 19 17 100
اقتصادي 36 12 8 62 28 5 2 1 11 5 25 8 5 43 19 100
اجتماعي 129 156 241 155 126 18 25 39 27 24 16 19 30 19 16 100
سياسي 223 222 190 176 181 32 35 31 30 36 22 22 19 18 18 100
دفاعي 42 28 1 8 9 6 4 1/ 1 2 48 32 1 9 10 100
حقوقي 81 55 29 38 28 11 9 9/4 7 5 35 24 13 16 12 100
متفرقه 49 49 64 36 55 7 8 10 6 11 19 19 25 14 22 100
جمع 702 629 619 574 516 100 100 100 100 100 23 21 20 19 17 100
ترتيب خطيب 1370 1371 1372 1373 1374
اهميت
رتبهاول سياسي(32) سياسي(35) اجتماعي(39) سياسي(30) سياسي(36)
رتبهدوم فرهنگي(20) اجتماعي(25) سياسي(31) اجتماعي(27) اجتماعي(24)
رتبهسوم اجتماعي(18) فرهنگي(17) فرهنگي(14) فرهنگي(17) فرهنگي(17)
* اعداد داخل پرانتز به درصد است. براي دقت بيشتر به جدول 5 مراجعه شود.
و درصد سالهاي 74-1370
فــراوانــي
موضوعات اصلي تعداد درصد
مباحث فرهنگي 523 17
مباحث اقتصادي 146 5
مباحث اجتماعي 807 26
مباحث سياسي 992 32
مباحث دفاعي 88 3
مباحث حقوقي 231 8
مباحث متفرقه 253 8
جمع 3040 100
با تأكيد بر بيانات حضرت امام خميني(ره) نماز جمعه فريضهاي عبادي - سياسي دانسته ميشود.
در اين تحقيق مشخص شد كه عموم خطبا در درجهاول به طرح مسايل سياسي در خطبههاي نماز جمعه توجه داشتهاند.(جدولهاي 3،4و7)
باگذشت زمان، از ميزان مطالب خطبهها كاسته شده است.
با تأكيد بر برنامهريزي(براي ارائه مطالب اساسي، مبتني بر توجه به بهينه بودن طرح مسايل از نظر زماني) ملاحظه ميشود كه با گذشت زمان از كميت تعداد مطالب مطرح شده در خطبههاي نماز جمعه كاسته شده ولي كيفيت، همان اصول و اهميت را داشته است. با دقت در اولويتهاي موضوعي روشن ميشود كه با كاهش كميت از كيفيت مطالب چيزي كاسته نشده است و مباحث سياسي و اجتماعي و فرهنگي به ترتيب داراي اولويت هستند. (جدولهاي 5و6)
با توجه به اهميت اجتماعي نماز جمعه و وضعيت جامعه در دوران پس از جنگ بر ميزان مباحث اجتماعي در مقايسه به مباحث سياسي تأكيد شده است (پس از مباحث سياسي، توجه خاص به موضوعات اجتماعي ميشود.)
با توجه به دادههاي تحقيق دريافت ميشود كه در سالهاي 71،73و74 مباحث اجتماعي در درجه دوم اهميت قرار دارند اگر چه بيشترين مباحث مطرح شده در سال 72 مربوط به موضوعات اجتماعي است.(جدول 6)
ميان پايگاه اجتماعي - سياسي خطيب و مباحث مطرح شده در نماز جمعه تهران همبستگي وجود دارد.
با توجه به دادههاي تحقيق روشن شد كه اگر چه عموم خطبا به طرح مباحث سياسي پرداختهاند ولي رابطه معني داري ميان پايگاه اجتماعي - سياسي و اولويت مباحث مطرح شده در نماز جمعه تهران وجود دارد. با توجه به اهميت و جايگاه مقام ولايت فقيه در ارشاد و هدايت امت اسلامي ملاحظه ميشود كه مقام معظم رهبري پس از طرح مباحث سياسي، توجه و عنايت خاصي به ارائه موضوعات فرهنگي (ديني و اخلاقي) داشتهاند (30درصد) و از آنجا كه موضوعات اقتصادي محور توجه دولت بوده است بنابراين بيشترين مباحث اقتصادي توسط رياست محترم جمهوري اسلامي ايراد شده است.
از سوي ديگر چون رياست محترم جمهوري در هشت سال دفاع مقدس، مسئوليتهاي مستقيمي به نيابت حضرت امام(ره) در امور دفاعي داشتهاند، ملاحظه ميشود كه بيشترين موضوعات دفاعي از جانب ايشان ايراد گرديده است(74درصد). علاوه بر آن در مقايسه با ساير خطبا در زمينه مباحث سياسي، چون جناب آقاي هاشمي رفسنجاني، مسئوليت قوه مجريه را بر عهده داشته است بيشترين مباحث سياسي به ايشان تعلق دارند اگر چه آيات عظام، يزدي و امامي كاشاني و جنتي هركدام با اختلاف زيادي نسبت به رياست محترم جمهوري در رتبه دوم و سوم اهميت قرار دارند(به ترتيب 20درصد، 19درصد، 19درصد).
از آنجا كه آيةاللّهيزدي رياست قوه قضاييه را برعهده دارند، بيشترين مباحث حقوقي و فقهي از جانب ايشان ارائه شده است(جدول 3، 74درصد)
از آنجا كه آيةاللّه جنتي مسئوليت مستقيم ستاد امر به معروف و نهي از منكر را برعهده دارند و توجه خاصي به مباحث اجتماعي در ايشان ملاحظه شده به صورتي كه بيشترين مباحث مطرح شده ايشان در زمينههاي اجتماعي است(32درصد) در مقايسه با ساير خطبا كه در درجه اول به موضوعات سياسي توجه دارند آيةاللّه جنتي بيشترين مطالب را به ابعاد اجتماعي، اختصاص دادهاند.
با توجه به شخصيت علمي و مذهبي آيةاللّه اماميكاشاني بويژه در فعاليتهاي علمي آموزشي در مدرسه عالي شهيد مطهري ملاحظه ميشود كه ايشان پس از مباحث سياسي، توجه خاصي به طرح موضوعات فرهنگي داشتهاند(25درصد).
1ـ تقوي، 1374:6.
2ـ نتيجه اين بحث در نموداري در صفحه بعد به تصوير كشيده شده است.
3- The use of available Data
4- Baker, 1988:163
5- Content analysis
6- Baker, 1988:252-280
7ـ دورژه، 1366:117
8ـ همان مأخذ: 139-140
9ـ اتسلندر، 1371:76ـ81