احمد مينايى تاكنون و طى دو قسمت پيشين اين مقاله به بررسى گونههاى مختلف معجمهاى علوم اسلامى پرداختهايم. ماهيت معجم لفظى و تقدم آن بر معجمهاى موضوعى و روشهاى توليد آن را بيان كرديم و سپس از ويژگىهاى مورد انتظار از معجم لفظى رايانهاى با ذكر نمونهاى از آن - يعنى معجم الفاظ قرآن كريم- سخن به ميان آورديم. آخرين موردى كه در نوبت قبل مورد بحث قرار گرفت، پيشينه توليد و عرضه نرمافزارهاى معجم لفظى نور بود. اينك به محتواى برنامههاى لوح فشرده نور و ميزان استقبال از آنها و نقاط قوت و ضعف آنها مىپردازيم.
پژوهشگران، دانشجويان و استادان حوزه و دانشگاه از برنامههاى معجم الفاظ نور از نخستين مراحل توليد تاكنون بهرههاى فراوانى بردهاند.
نگارنده به چشم خود موارد زيادى را مشاهده نموده است كه نويسندگان، مراجع تقليد، اساتيد حوزه و محققان بسيارى در يافتن مرجعهاى روايى خود، از برنامههاى نور كمال استفاده را بردهاند.
رهبر معظم انقلاب حفظه الله در طى ديدارى كه با توليد كنندگان برنامه داشتند، فرمودند كه ايشان از برنامههاى معجم الفاظ نور استفاده زيادى مىبرند، و آنها را در برداشتن گامهاى بعدى تشويق نمودند.
در اينجا به عنوان تيمن و تبرك چند نمونه از اين استفادهها و بهرهها را متذكرمىشويم:
چند سال قبل، در يكى از جلسات درس خارج فقه، جناب استاد آية الله سيد كاظم حائرى در اثناى درس فرمودند كه چند روزى استبه دنبال روايتى مىگردند كه حدود پانزده سال قبل در نجف آن را ديده بودند. از اين روايت تنها عبارتى كه به خاطر داشتند تعبير «يا با محمد» بود. ايشان چند روزى وقت صرف يافتن اين حديث كرده بودند اما موفق به يافتن آن نشده بودند. بعد از درس به كمك برنامه معجم الفاظ وسائل الشيعة و بحار الانوار در ظرف كمتر از يك دقيقه اين موارد را يافتم و خروجى پاسخها را روى چاپگر فرستادم و روز بعد هنگامى كه نمونه چاپ شده موارد «يا با محمد» را به ايشان نشان دادم، بسيار خوشحال شدند. حديث مورد نظر ايشان يكى از آن موارد بود و به اين ترتيب بلافاصله درصدد تهيه رايانه و برنامههاى مفيد آن برآمدند.
بسيارى از پژوهشگران در داخل و خارج كشور تنها به دليل استفاده از برنامههاى معجم الفاظ نور، انگيزه خريد رايانه در آنها بهوجود آمده است.
نمونه ديگر، جملهاى است كه آقاى دكتر سيد محمد باقر نجفى در كلن آلمان به ما گفتند. نامبرده در ضمن صحبت در مورد اهميت رايانه و لوحهاى فشرده رايانهاى اظهار داشتند كه در تاليف جلد سوم مدينهشناسى كه در موضوع مسير هجرت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم نوشته مىشود و حدود چند سال است كه تاليف آن را پىگيرى مىنمايند، در موارد متعددى براى يافتن احاديث و نشانى روايات، از لوح فشرده نور و برنامههاى معجم الفاظ نور استفاده كردهاند و مرجع روايت را در كتاب خود لوح فشرده نور قرار دادهاند و اين مسئله مايه شگفتى بعضى از همكاران ايشان در دانشگاههاى آلمان شده است كه چگونه يك لوح فشرده (CD - ROM) به عنوان ماخذ و مرجع يك كتاب معتبر تحقيقى قرار گرفته است.
كارهاى مطالعاتى بسيارى از مراكز پژوهشى و مؤسسات تحقيقاتى با تكيه بر معجمهاى لفظى نور انجام مىشود. هماكنون بيشترين استفاده از اين برنامهها را بخش رجال، بخش فقه و بخش حديث معاونت تحقيقات مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى مىبرند. همانطور كه در بند سوم گذشتبه طور كلى داشتن يك معجم لفظى قوى، مقدم بر انجام كارهاى تحقيقى عميق بر روى متون مىباشد.
نمونه ديگر استفاده از اين برنامهها در كشورهاى عربى شيعهنشين مانند كويت، بحرين، منطقه قطيف و احساء عربستان سعودى مىباشد. ورود كتابهاى مرجع فقه، حديث و تفسير شيعه مانند وسائل الشيعة، بحار، تفسير الميزان به اين كشورها ممنوع مىباشد.
علاوه بر ورود اين نرمافزارها از طريق خريد برنامه در نمايشگاههاى بينالمللى منطقهاى مانند جىتكس، در موارد زيادى و شايد بيشتر از ميزان توليد نسخههاى اصلى (Original) ، نسخههاى كپى و غير قانونى آن در اين كشورها پخش شده است. و اين خود جاى بسى خوشحالى است، زيرا عمده فرهنگ و معارف شيعه و احاديث ائمه معصومينعليهمالسلام در اين كتابها موجود است. از اين جهت و با در نظر گرفتن بعد فرهنگى اين مسئله، عرضه بسيار وسيع اين نرمافزارها اهميتبسيار زيادى يافته است.
ميزان استقبال از اين نرمافزارها را مىتوانيد با مراجعه به جدول مندرج در انتهاى بند پنجم ملاحظه فرماييد.
لوح فشرده نور حاوى برنامهها و اطلاعات بسيار ارزشمندى است كه ذيلا بيان مىشود:
1- قرآن به همراه فهرست كلمات و ريشهها با ترجمه فارسى الهى قمشهاى و ترجمه انگليسى شاكر، به همراه چندين مقاله در علوم قرآنى 2- تفسير الميزان اثر علامه طباطبايى(ره) در 20 مجلد
3- بحار الانواراثرعلامه محمد باقر مجلسى در 110 مجلد
4- الكافى اثر محمد بن يعقوب الكلينى(ره) در 8 مجلد
5- التهذيب اثر شيخ طوسى(ره) در 10 مجلد
6- الاستبصار اثر شيخ طوسى(ره) در 4 مجلد
7- من لا يحضره الفقيه اثر شيخ صدوق(ره) در 4 مجلد
8- وسائل الشيعة اثر شيخ حر عاملى(ره) در 30 مجلد
9- مستدرك الوسائل اثر ميرزا حسين نورى(ره) در 18 مجلد
10- شرح نهج البلاغه اثر ابن ابى الحديد معتزلى در 20 مجلد
11- تصوير تمامى صفحات قرآن (602 صفحه) با خط عثمان طه با فرمت GIF
12- ده ساعت صوت قرآن به شكل قرائت از قاريان منتخب مصرى و ايرانى به اين شرح:
آياتى از سوره-نام قارى-زمان الفاتحة- سعيد مسلم-3 و2 البقرة- مصطفى اسماعيل-4 و4ق- مصطفى اسماعيل-47 و15 ق- محمدصديقمنشاوى-48 و22 النجم- مصطفى اسماعيل-22 و18 الرحمن- مصطفى غلوش-14 و28 الرحمن- متولى عبدالعال-7 و18 البلد- عبدالرحمن بدوى-58 و5 البلد- عبدالباسط-13 و4 الشمس- عبد الباسط-48 و3 الليل- سعيد مسلم-24 و5 الضحى- عبد الباسط-56 و6 الضحى- تسويهچى-13 و3 التين- عبد الباسط-26 و2 الزلزال- سعيد مسلم-31 و1 العاديات- شحات محمد انور-4 و3 القارعة- شحات محمد انور-27 و2 التكاثر- شحات محمد انور-46 و3 العصر- شحات محمد انور-46 و4 الهمزة- شحات محمد انور-1 و2 الفيل- شحات محمد انور-41 و1 قريش- شحات محمد انور-38 و2 الماعون- شحات محمد انور-35 و2 الكوثر- شحات محمد انور-37 و1 الكافرون- شحات محمد انور-33 و1 النصر- شحات محمد انور-20 و1 المسد- شحات محمد انور-36 و1 الاخلاص- سعيد مسلم-51 و1 الفلق- سعيد مسلم-4 و1 الناس- شحات محمد انور-20 و2 الناس- سعيد مسلم-18 و1 الطارق- مصطفى اسماعيل-21 و3 نوح- عبدالرحمن بدوى-19 و12 التكوير- عبدالرحمن بدوى-58 و8 البلد- عبدالرحمن بدوى-58 و5 الشعراء- جليل البنا-45 و27 اعلى- سعيد مسلم-19 و5 شمارى از محققان مرجع احاديث و نشانى روايات را در كار پژوهشى خود، لوح فشرده نور و برنامههاى معجم الفاظ نور قرار دادهاند. و اين مسئله مايه شگفتى ديگران شده است كه چگونه يك لوح فشرده (CD-RAM) به عنوان ماخذ و مرجع يك كتاب تحقيقى قرار گرفته است.
13- تواشيح اسماء الله الحسنى همراه با تصويرى ثابت از اين دعا 14- تواشيحى در شان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله وسلم و اهلبيتعليهمالسلام همراه با تصوير از زيارتگاههاى ايشان در ايران، عراق و عربستان 15- تواشيحى از دعاى نور همراه با تصوير متحرك(انيميشن) متناسب با مضمون اين دعا به مدت 3 دقيقه 16- انيميشن «حسين مظلوم» همراه با: الف - سه نوحه به زبان عربى (لهجههاى عراقى، حجازى و لبنانى) ب - دو نوحه به زبان فارسى ج - يك نوحه به زبان تركى 17- برنامه محاسبه ارث به همراه چند برنامه فرعى ديگردر نسخه 1/1 لوح فشرده نور تمامى برنامههاى فوق به ضميمه چند برنامه ديگر عرضه گرديد كه عبارتاند از:
1- معجم الفاظ و موضوعات مكاسب محرمه شيخ انصارى(ره) 2- معجم الفاظ و موضوعات بداية الحكمة علامه طباطبايى(ره) 3- يك دمو از برنامههاى نور تحت DOS بهصورت صامت 4- يك دموى گويا از برنامههاى نور تحت Windows به زبان عربى 5- يك دموى گويا از برنامههاى نور تحت Windows به زبان انگليسى در نسخه 2/1 نيز چند برنامه ديگر افزوده شد كه عبارتاند از:
1- تواشيح «الله الله» همراه با يك انيميشن زيبا به مدت 3 دقيقه 2- فيلم قرائت قرآن كريم از آيات سوره شمس و مطففين با صداى كريم منصورى به مدت 7 دقيقه كه در مراسم اختتاميه كنفرانس سران كشورهاى اسلامى در تهران انجام شده است.
3- صفحات جديد ويرايش شده قرآن با فرمت BMP
قبل از آنكه نكات برجسته و نقاط قوت برنامههاى لوح فشرده نور بيان شود به نقاط ضعف آن مىپردازيم:
1-8- نقاط ضعف:
1-1-8- يكى از ايرادهايى كه به برنامههاى لوح فشرده نور گرفته مىشود تخصصى بودن برنامههاى آن است. گذشته از صوت قرآن و برنامه تواشيح و نوحه آن، ساير برنامهها برنامههايى نيستند كه براى سطح عموم كاربران رايانه مفيد باشند. بخصوص با توجه به اينكه عموما زبان متنهاى استفاده شده در برنامه عربى است، تنها طلاب حوزه و اساتيد و دانشجويان رشتههاى زبان عربى و الهيات توانايى بهرهبردارى از اين برنامهها را دارند.
در پاسخ به اين اشكال مىتوان گفتبرنامههاى معجم الفاظ نور به عنوان مرجع (reference) و برنامه تخصصى جهت استفاده پژوهشگران در روايات شيعه توليد شدهاند. اولين مخاطبان برنامه كسانى هستند كه نيازمند دسترسى سريع به متون اصلى روايات شيعه مىباشند.
اين برنامهها جهتسرگرمى و تفريح و جذب عموم افراد جامعه تهيه نشدهاند. اما در عوض كسانى كه مىخواهند براى عموم افراد جامعه غذاى فكرى آماده كنند، مىتوانند از اين برنامهها نهايت استفاده را ببرند.
اگر به نكته ياد شده توجه نشود همينسرعت و قدرت بسيار خوب برنامه در جستجو و بازيابى اطلاعات را مىتوان يكى از نقاط قوت برنامههاى نور دانست.
برنامههاى نور از موتور جستجويى برخوردار است كه عملگرهاى تركيب عطفى، تركيب فصلى، عبارت، نفى را پشتيبانى مىنمايد.
اشكال و پاسخ را در مورد تفسير نفيس الميزان اثر علامه طباطبايى(ره) نيز مىتوان بيان نمود. اين تفسير ارزشمند را هم هر چند عموم مردم نتوانند مورد استفاده قرار دهند اما تمام كسانى كه به شكل تخصصى مىخواهند از تفسير آيات قرآن و جنبههاى مختلف علوم قرآنى آگاه شوند، هميشه نيازمند مراجعه به اين تفسير گرانبها بهعنوان يكى از مراجع اصلى مىباشند. علاوه بر اينكه اين ايراد در مورد عرب زبانها و تشنگان احاديث و معارف شيعه كه در كشورهاى عربى به سر مىبرند، صادق نيست.
2-1-8- كار نكردن برنامههاى اوليه نور با موشواره (ماوس) يكى از نقاط ضعف برنامههاى لوح فشرده نور محسوب مىشود. اين نقطه ضعف پذيرفتنى و در عين حال قابل توجيه است. در زمان توليد اين برنامهها در آغاز آشنايى خود با زبان C بوديم و فرصت پرداختن به اينتراپت (وقفه) 33 (int 33H) - كه بهكارگيرى موشواره را بر عهده دارد - براى ما حاصل نشده بود.
اندكى بعد از توليد برنامه، اين مشكل مرتفع شد. از اين جهت در برنامه قرآن و تفسير الميزان در همين لوح فشرده، اين مشكل به صورت كامل حل شده است.
3-1-8- عدم پشتيبانى از چاپگرهاى جوهر افشان، نقطه ضعف ديگرى محسوب مىشود. اين مشكل نيز تا اندازهاى پذيرفتنى است. برنامههاى نور تا وقتى كه به محيط ويندوز نيامده بودند تنها از چاپگرهاى ماتريسى EPSON و چاپگرهاى ليزرى HP پشتيبانى مىكردند كه در آن زمان بيشتر چاپگرهاى رايج در ايران را تشكيل مىدادند. اما با هجرت از محيط DOS به Windows اين مشكل به طور اساسى و ريشهاى حل شد. برنامههاى نور از نور السيرة به بعد از تمامى چاپگرهاى موجود كه براى سيستم عامل ويندوز قابل شناسايى است پشتيبانى مىنمايد.
4-1-8- محدوديت استفاده از قفل سختافزارى; اين مشكل تنها در نسخههاى ديسكتى و لوحهاى فشرده طلايى اوليه برنامههاى نور وجود داشت، اما در هيچيك از لوحهاى فشرده نقرهاى برنامههاى نور، قفل سختافزارى وجود ندارد. تنها نقطه ضعفى كه در سرى اول توليد لوحهاى فشرده نور به چشم مىخورد وجود ديسكت نصب و راهاندازى بود كه در نسخه 1/1 و 2/1 اين ضعف برطرف گرديده است.
5-1-8- عدم استفاده از حافظه توسعه يافته (Extended) يكى از ضعفهاى برنامههاى اوليه نور به شمار مىآمد. علت اين امر اين بود كه در آن برنامهها تنها از حافظه زير پ 640 استفاده مىشد چون برنامهها در مود real توليد شده بودند و براى استفاده از حافظه بالاتر بايستى به مود protect مىرفتيم. لذا در نتيجه وجود اين ضعف در برنامههاى نور بود كه از تمامى امكانات حافظهاى كامپيوتر به خوبى استفاده نمىشد. البته اين نقيصه نيز با مهاجرت از DOS به Windows به طور خودكار حل گرديد.
2-8- نقاط قوت:
اما بعضى از نقاط قوت برنامه را مىتوان به اين صورت بيان نمود:
1-2-8- سرعت و قدرت بسيار خوب برنامه در جستجو و بازيابى اطلاعات را مىتوان يكى از نقاط قوت برنامههاى نور دانست. برنامههاى نور از موتور جستجويى برخوردار است كه عملگرهاى تركيب عطفى (جستجوى «واو»ى AND )، تركيب فصلى (جستجوى «يا»يى OR )، عبارت (Phrase) ، نفى (جستجوى مشروط منفى NOT ) را پشتيبانى مىنمايد. سه عملگر نخست دو عملوندى (1) و عملگر اخير تك عملوندى است.
عملوندهاى اين عملگرها، تك واژهها و كلمات مختلف مىباشند. در عموم برنامههاى لوح فشرده نور كه به زبان C نوشته شده بودند تنها يك كلمه مىتوانستبه عنوان عملوند هر عملگرى انتخاب شود اما در برنامههاى C++ مانند معجم الفاظ قرآن كريم، هر عملوند خود مىتواند هر تركيبى از عملگرها و عملوندهاى متعدد ديگر باشد. به اين ترتيب با اضافه كردن دو عملگر اولويت دهى يعنى پرانتز باز "(" و پرانتز بسته ")" مىتوان هر تركيب پيچيدهاى از عملگرها و عملوندها كه درخت جستجوى ما را تشكيل مىدهد، مورد جستجو قرار داد، و اين فرآيند تنها در سايه استفاده از طراحى و پيادهسازى شىءگرايى (object-oriented) به دست آمد. در اينجا نيازمند فرآيندى براى بررسى صحت منطقى درخت جستجو مىباشيم كه رشته مورد جستجو را از نظر نحوى و منطقى ارزيابى نمايد. بحث مفصل در مورد قابليتهاى جستجو و طريقه استفاده از شىءگرايى در آن را به مقاله جداگانهاى در خصوص اين موضوع واگذار مىكنيم.
عملگر OR در برنامههاى اوليه نور از اشكالى رنج مىبرد و آن عدم مرتب بودن حاصل پاسخهاى مورد جستجو بود. اما بايد خاطر نشان كرد كه اين نقيصه در برنامه معجم الفاظ قرآن كريم بهطور كامل مرتفع شده است.