به تو ندادم؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم؟
و كسى كه مالى داشته و بدون شاهد و گواه به ديگرى وام داده، (اما وام گيرنده منكر شده، او دعا مىكند خداوندا قلبش را نرم كن، و وادار به اداء دين فرما) به او گفته مىشود: مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگير"؟ «1».
روشن است در تمام اين موارد انسان تلاش و تدبير لازم را به خرج نداده و گرفتار پيامدهاى آن شده، و در برابر اين تقصير و كوتاهى و ترك تلاش دعاى او مستجاب نخواهد شد.
و از اينجا يكى از علل عدم استجابت بسيارى از دعاها روشن مىشود، چرا كه گروهى از مردم مىخواهند دست از تلاش لازم بردارند، و به دعا پناه برند، چنين دعاهايى مستجاب نمىگردد، اين يك سنت الهى است.
البته عدم استجابت بعضى از دعاها علل و عوامل ديگرى نيز دارد، از جمله اينكه بسيار مىشود كه انسان در تشخيص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مىافتد، گاه با تمام وجودش مطلبى را از خدا مىخواهد كه به هيچوجه صلاح او نيست، حتى ممكن است خود او بعدا واقف به چنين امرى بشود، اين درست به اين مىماند كه گاهى بيمار يا كودك غذاهاى رنگينى از پرستاران خود مىطلبد كه اگر به خواسته او عمل كنند بيماريش افزون مىشود، و يا حتى جان او را به خطر مىافكند، در اينگونه موارد خداوند رحيم و مهربان دعا را مستجاب نمىكند و براى آخرت او ذخيره مىسازد.
بعلاوه استجابت دعا شرائطى دارد كه در آيات قرآن و روايات اسلامى آمده است، و در جلد اول همين تفسير مشروحا از آن بحث كردهايم (سوره بقره
(1)" اصول كافى جلد دوم باب من لا يستجاب له دعوة حديث 2.