اكراه حاصل نمى‏شود، و به تشكيل و تركيب شخصيّت بستگى دارد، پس وقتى نشانه‏هاى خداى رحمان بر رفتار انسان بازتابى نداشته باشد، نفس خود را با سجود شبانه به پروردگار رشد نمى‏دهد زيرا نفسش را در برابر هجوم خواب ناتوان مى‏بيند، امّا وقتى نشانه‏هاى خداى رحمان در برابر ديدگانش تجلّى كند، و بر رفتار او بازتابد و شخصيّت او را تشكيل دهد، آن گاه است كه خواب شبانه نمى‏تواند پهلوى آنان را به بستر خواب بچسباند.

چندى پيش در يكى از شبهاى تابستان گذشته بر بام خانه‏اى طاق باز آرميده بودم امّا خوابم نمى‏برد، دوستم در كنار من قرار داشت و ديدگانش را به آسمان دوخته بود، و گفتى از طريق ستارگان نزديك شدن سپيده دم را دريافت، ناگهان- مانند كسى كه مارش بگزد- از بستر خود با جهشى بيرون پريد و به شتاب وضو ساخت كه به نماز بايستد. بندگان رحمان چنينند.

اصل در هر فضيلتى شناخت خدا و اصلاح نفس است، پس كسى كه خدا را نمى‏شناسد و بدين سبب نفس خود را اصلاح نمى‏كند، به هيچ يك از فضايل ديگر دست نمى‏يابد، زيرا اين مسئله چندان كه به سرشت دل مربوط است به تكلّف و خود را به زحمت انداختن مربوط نيست.

4- پرهيز از دوزخ‏

[65] «وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ- و آنان كه گويند: اى پروردگار ما، عذاب دوزخ را از ما بگردان ...»

براستى صداى دم برآوردن و دم كشيدن دوزخ به قدر چشم بر هم زدنى از خاطر آنان نمى‏رود بلكه اشكال آتش دوزخ هر لحظه در برابر ديدگان آنهاست، و هر يك از ايشان مى‏گويد: پروردگارا، عذاب دوزخ را از من بگردان، گويى مى‏بيند كه او را در آن مى‏افكنند. مگر نه آن كه خداى تعالى مى‏گويد: «وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها كانَ عَلى‏ رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيها جِثِيًّا- هيچ يك از شما نيست كه وارد دوزخ نشود، و اين حكمى