وعليه فقهائنا واكثر علماء الاسلام... ولأنّهما حقان للّه تعالى... لنا قوله عليه السلام [فيما سقت السماء العشر [و لأنهما حقان مختلفان لمستحقين متغايرين فلم يسقط احدهما بالآخر1.

در قرن هفتم بيش‏تر ماليات‏هايى را كه حكومت هزينه مىكرد زارعين مىدادند و هرجا كشاورزى پر رونق بود ماليات بيش‏ترى از آن منطقه عائد حكومت مىشد. بله منظور محقق خراجى است كه از اراضى خراجيه به‏دست مىآيد و معهود در عراق كه از اراضى خراجيه است چنين مىباشد.

مصارف بيت‏المال از ديد محقق حلّي

دولت و حاكم اسلامى براى گسترش محدوده اختيارات خويش بايد هزينه‏هاى هنگفتى متحمل شود. حاكم بايد با به كارگيرى افراد مختلف و صرف هزينه‏هايى از بيت‏المال در امور اقتصادى، اجتماعى ـ فرهنگى، نظامى، قضايى و غيره حكومت را از ركود و سستى به درآورده و مشكلات آن را برطرف سازد.

در قرن هفتم دولت مسئوليت زيادى نداشته؛ لذا محقق به اقتضاى زمان خود برخى از مصارف بيت‏المال را برشمرده است كه ما، در اين مقال به اختصار مصارف بيت‏المال را در زمينه‏هاى مختلف از ديدگاه محقق بررسى مىكنيم:

الف) در امور فرهنگى ـ اجتماعى

به اعتقاد محقق، حكومت موظف است در امور فرهنگى نهايت همت و فعاليتِ خويش را به‏كار گيرد؛ براى مثال افرادى را براى تعليم قرآن و آداب اسلامي2 استخدام كند؛ به امام جماعت از بيت‏المال حقوق دهد3 و افرادى را به عنوان مؤذن به‏كار گمارد4. حاكم بايد در امور اجتماعى نيز به مشكلات افراد رسيدگى نموده و در موارد مختلف به روش‏هاي

1. المعتبر، ج2، ص540.

2. شرايع الاسلام، ص862.

3. همان، ص 265.

4. همان، ص862.