يوسف بن احمد

نابغه حديث

سيد مرتضي علامه مهري

ولادت

سخن از ستاره درخشان بحرين ، سيد هاشم بحراني است . او فرزند سيد سليمان حسيني بحراني و معروف به ((علامه بحراني )) است(671)سلسله نسب او با بيست و پنج واسطه به امام موسي بن جعفر عليه السلام مي رسد.(672)

در نيمه اول قرن يازدهم در روستاي ((کتکتان )) از توابع شهر ((توبلي )) که پايتخت علمي و سياسي بحرين در آن عصر بود، فرزندي از سله پاک رسول خدا صل الله عليه و آله به دنيا آمد. گر چه تاريخ تولد اين وجود سعادتمند به طور دقيق به دست نيامده است . بر اساس برخي از دلايل ، تاريخ تولدش ‍ را بين سالهاي 1030 تا 1040 ق . ياد کرده اند.(673)

مرواريد خليج

کشور بخرين در کرانه جنوبي خليج فارس قرار داشته و از ديرباز به مرواريد خليج فارس مشهور بوده است . اين کشور از اولين دوران طلوع خورشيد اسلام هماره از پايگاههاي مستحکم مسلمانان بويژه شيعيان جهان بوده و در طول تاريخ ، فرزانگان ، دانشمندان و فقهاي بسياري از آن ديار برخاسته ، خدمات بي شماري نسبت به اسلام انجام داده اند. (674)

موقعيت ويژه بحرين در عصر علامه بحراني از نظر سياسي و تجاري و همچنين قلوب پاک و خواجوي مردمان آن ديار و تلاشهاي فرهنگي و علمي حکومت مرکزي آن يعني ايران ، از آن خطه ، انديشمندان تواناي آن ديار را بسان درهاي گرانبها، حمايت و پشتيباني کرده ، از محضر آنان بهره مند شوند.

از اين رو، پس از عراق و ايران ، سومين و عظيم ترين حوزه علميه شيعه در جهان اسلام ، بحرين بوده است .(675)((توبلي )) شهر مرکزي و حاکم نشين آن روز بحرين به سبب مرکزيت سياسي و موقعيت علمي خود، شهرتي بسزا يافته بود. در آن ايام شيخ محمد بن ماجد بن مسعود بحراني ، مرجعيت و رهبري علمي و معنوي آن نواحي را به عهده داشت .(676)

کوچ پرستوها

موقعيت ممتاز فرهنگي ، سياسي و جغرافيايي بحرين ، متجاوزان و قدرتمندان زورگو را بر آن داشت تا هر بار با تهاجم به اين خطه پر حاصل ، خسارات جاني و مالي بي شماري به اهالي اين منطقه وارد سازند.

اين تهاجمات ، عرصه را بر علما و دانشمندان تنگ کرد به طوري که موجب مهاجرت آنان به کشورهاي همجوار بويژه ايران و عراق گرديد. (677)

فرزندان محدث بحراني از کساني بودند که در غائله سوم بحرين به ايران هجرت کرده ، به اصفهان رفتند.(678)

ميرزا عبدالله اقندي نوشته است : ((اکثر کتابهاي سيد را در اصفهان در منزل فرزندش سيد محسن ديده ام .))(679)جاي ترديد نيست که در اين تهاجمات و حمل و نقل ها، اي بسا آثار بسياري از دانشمندان از جمله محدث بحراني از بين رفته باشد.

حيات علمي سيد

سيد بحراني پس از چندي تحصيل در زادگاهش راهي نجف اشرف شد و از استادان آن حوزه با شکوه استفاده فراوان برد و سالها بعد با رسيدن به مقام علمي و معنوي اجتهاد، بزرگ مرجع آن حوزه گشت . گرچه سال ورودش به نجف ، به صورت دقيق مشخص نيست اما به يقين در سال 1063 ق . نزد استاد بزرگ نجف ، فخرالدين طريحي به دانش اندوزي مشغول بوده است .(680)او پس از چندي به زادگاهش بحرين بازگشت و بعد از رحلت شيخ محمد بن ماجد بحراني عهده دار منصب مرجعيت و رهبري ديني و علمي مردم گرديد.(681)

سيد بحراني در دوران تحصيلات خويش از محضر استادان گرانقدري بهره مند گشت که برخي از آنها بدين شرح است :

1. شيخ فخرالدين طريحي نجفي (متوفي 1087 ق ) مولف کتاب ((مجمع البحرين و مطلع النيرين )).

وي از خاندانهاي بزرگ نجف اشرف بود. برخي ديگر از کتابهايش عبارت اند از ((شرح مختصر النافع )) و ((تميز المتشابه من اسماء الرجال )).

علامه بحراني و علامه مجلسي هر دو از شاگردان فخرالدين طريحي بودند.(682)

2. سيد عبدالعظيم بن عباس استر آبادي - از بزرگان علماي اخباري بود که به علامه بحراني اجازه نقل روايت داد.(683)

شاگردان

شاگردان و راويان بسياري از سيد هاشم بحراني اجازه نقل حديث دريافت کردند که به برخي از آنان اشاره مي شود:

1. شيخ محمد بن حسن حر عاملي ، مولف کتاب ((وسايل الشيعه )). (684)

2. شيخ محمود بن عبدالسلام المعني .(685)

3. شيخ عبدالله بن علي بن احمد بحراني (متوفي 1148 ه‍ق ) مولف کتاب ((الرسائل المتشتته )).(686)

4. سيد محمد بن علي سيف الدين عطار بغدادي .(687)

5. شيخ علي مقايي بحراني(688)

6. شيخ حسن بحراني .(689)

7. شيخ هيکل بن عبد علي اسدي جزائري

دومين بهار حديث

قرن چهارم و پنجم هجري دوران نشر و گسترش علوم و تاليف و تصنيف و آزادي نسبي علماي بزرگ شيعي بود. در اين دوران عالمان و محدثان بزرگ ، کتب اربعه شيعه (کافي ، تهذيب الاحکام ، من لايحضره الفقيه ، استبصار) را که مانع اساسي فقه تشيع به شمار مي روند به رشته تحرير در آوردند.

پس از آن دوران ، تلاش علمي و تحقيقي در موضوع گردآوري ، تدوين و تاليف حديث رو به خاموشي نهاد تا اينکه پس از گذشت پنج قرن سکوت زمستاني ، در قرن يازدهم هجري ، بزرگان و نوابغي از عالم تشيع به اين امر مهم همت گماشته ، با استفاده از زمينه مناسبي که در پرتو حکومت صفويان به وجود آمده بود. تلاش فراگيري را در اين باره پي گرفتند.(690)

پيشگامان اين تحول عظيم و پيام آوران اين بهار با صفا، بزرگاني چون علامه بحراني بودند. علامه مجلسي با تدوين و نگارش مجموعه عظيم ((بحارالانوار)) خدمت بزرگي به اسلام کرد.

علامه سيد هاشم بحراني نيز آستين همت بالا زد و به دور از هياهوي زمانه ، خود را به درياي بيکران علوم الهي و معارف اهل بيت افکند و با استمداد از کلام و گوهرهاي تابناک امامان معصوم ، ساحلي زيبا و پرطراوت را به رهروان طريق هدايت نشان داد.

آن محدث و مفسر بزرگ انگيزه و هدف خود را از اين کار عظيم چنين بيان مي کند:

((ديدم کتب علمي از بين مي رفت و آثار پوسيده مي گرديد، در حالي که اين کتابها قبل از روزگار ما منابعي غني بودند که پس از چندي تنها علايمي از آنها بر جاي ماند و به مرور، اثري از آن علامتها نيز باقي نماند. گويا چيزي گفته و نوشته نشده بوده است . با اينکه ستارگان علم و معرفت روشني مي بخشيدند و کتابها و آثار آنها به طور فراوان در همه نقاط نگاشته و منتشر مي گرديد(691))).

او با اين هدف و مقصد، به اين تحول عظيم دست زد و بدين سان بار ديگر طراوت شکوفه هاي بوستان اهل بيت عليهم السلام و پيام بهار ايمان را نويد داد.

علامه بحراني در قرن يازدهم که مي توان آن را ((عصر احياي دوباره حديث )) نام نهاد با تمسک به حديث شريف پيامبر گرامي اسلام که فرمود: ((ايها الناس اني تارک فيکم الثقلين ... کتاب الله و عترتي ...)) به دفاع از مرزهاي عقيدتي اسلام و تفسير آيات قرآن کريم پرداخت و براي پاسداري و ترويج ثقل اکبر (قرآن مجيد) تفاسير متعددي به رشته تحرير در آورد.

او در دفاع از ثقل اصغر (اهل بيت ) و انتشار احاديث معصومين عليهم السلام نيز تلاشي درخور توجه و ستودني از خود نشان داد. وي که فقيهي گرانمايه و صاحب تاليفات بسيار ارزشمندي در فقه ، اصول ، رجال و... بود زماني از ادامه تحقيق و تاليف در فقه منصرف شد و به يکباره توجه ويژه اي نسبت به تدوين آثار اهل بيت پيدا کرد و با تمام توان و سرعت و دقت فراوان ، به اين امر مهم پرداخت .(692)

درباره او آمده است :

((علامه بحراني عمر شريفش را وقف جمع آوري ، تصحيح و تدوين احاديث نمود و حتي يک لحظه از جستجو براي يافتن کتب حديث و جمع آوري نسخه هاي کتب حديث و تصيح و تبويب و تنظيم احاديث براي بهتر استفاده کردن از روايات آرام نگرفت(693))).

بدين سان علامه سيد هاشم بحراني با تلاش وصف ناپذير خويش ، ((پاسدار حريم ثقلين )) گرديد.

روش علمي و تحقيقي سيد

علامه بحراني در تدوين کتابهاي روايي و حديث ، از روشهاي برجسته و علمي خاصي استفاده مي کرد که اشاره اي اجمالي به آنها ضروري مي نمايد.

1. استفاده از روايات اهل سنت براي اثبات امامت علي عليه السلام و ديگر امامان معصوم عليه السلام به گونه اي که او حديث منزلت را از طريق يکصد سند از دانشمندان اهل سنت با ذکر نام کتاب و مدرک آنها نقل کرده است . (694)

2. استفاده از نسخه هاي متعدد و عبارات متفاوت يک حديث براي صحيح تر مشخص شدن و گويايي حديث .

3. تحقيق و تصحيح سند احاديث براي پيدا کردن روايات صحيح(695)

او در اين زمينه کتاب تهذيب شيخ طوسي را بررسي و تحقيق کرد و اغلاط بسياري را که در رجال و سند اخبار بود مشخص ساخت و اثر خويش را ((تنبيهات الاريب في رجال التهذيب )) ناميد.(696)

4. دسته بندي و تبويب احاديث از ديگر کارهاي مهم و لازمي بود که در سيره نيکوي سيد قرار داشت .

او در اين باره کتاب ((ترتيب التهذيب )) را که مربوط به تهذيب شيخ طوسي بود به رشته تحرير درآورد و آن را به بهترين روش تدوين و دسته بندي کرد.(697)

کوششهاي جانفرساي اين محقق توانمند، عالمان و سيره نويسان بلند پايه را بر آن داشت تا همگان اعتراف کنند که در تاريخ تشيع کسي جز علامه مجلسي (رض ) مانند او ديده نشده است(698)و بلکه در برخي موارد از جمله تحقيق در سند تصحيح آن ، امتيازاتي دارد که در نوع خود بي نظير بوده و ايشان در اين باره از مصادري حديث نقل کرده که علامه مجلسي به آنها دست نيافته است .(699)

از نگاه ديگران

با نگاهي به نظرات بزرگان درباره علامه بحراني ، ابعادي از شخصيت وي هويدا مي شود.

1. شيخ يوسف بحراني مي گويد:

سيد بحراني مردي است فاضل ، محدث ، جامع و داراي تتبع زياد در اخبار، به طوري که غير از علامه مجلسي مانند او در شيعه ديده نشده و کتابهاي متعددي تاليف نموده که شهادت بر وسعت تتبع و اطلاع ايشان دارد...

او از پرهيزکاراني بود که بر ملوک و سلاطين بسيار سخت مي گرفت . (700)

2. شيخ حر عاملي :

((... او مردي با طهارت و... عارف به تفسير و علوم عربيت و رجال مي باشد.(701)))

3. شيخ عباس قمي :

((سيد... رکن معتمد،... فقيه ماهر، محدث جامع ، متتبع در اخبار، صاحب مولفات کثير سودمند، که نشان از کثرت اطلاعات ... آن جناب است .(702)))

4. سيد محسن امين :

در تتمه امل الامل آمده است که : سيد بحراني از کوههاي راسخ و درياهاي شگرف علم است . کسي از او - حتي علامه مجلسي - پيشي نگرفته و ديگر آمدن امثال او در آينده ، با اين قدرت تتبع و کثرت اطلاعات مشکل است .(703)

5. شيخ حسن دمستاني :

سيد بزرگوار، شجاع ثابت قدم و پيشواي پيشتاز... صاحب حافظه بسيار قوي و در حفظ خصوصا روايات به حدي رسيد که بر همه غالب گرديد... و در اين مسابقه گوي سبقت را از پيشتازان اين ميدان - اگر چه تقديم زماني بر او داشتند - ربود.(704)

6. شيخ محمد حرز الدين :

... او بسيار مقدس ، عابد و متقي بود و در تقوا، فراست و پرهيزکاري به مرتبه بلندي رسيد.(705)

7. آيت الله مرعشي نجفي :

... شخصيتي که هم از جهت شهرت ملقب و مشهور به علامه و هم از حيث علم واقعا علامه مي باشد آگاه و متبحر در حديث ، نابغه در روايت ، پيشواي پيشتاز...(706)

8. شهيد مطهري :

سيد هاشم بحريني از محدثين و متتبعين معروف شيعه بشمار مي رود.(707)

بر قله تقوا و خدمت

علامه بحراني اسطوره تقوا و ضرب المثل پرهيزکاري بود. شيخ محمد حسن نجفي ، صاحب کتاب جواهر الکلام در ضمن موضوعات مربوط به عدالت و تقوا، فرزانگاني چون مقدس اردبيلي و علامه بحراني را از چهرهاي ممتاز و استثنايي تقوا معرفي مي کند. (708)

سيد بحراني به رغم فعاليتهاي تحقيقي و تاليف کتابهاي پرارج ، هيچ گاه از هدايت و ارشاد مردم غافل نبود و وظايفي چون قضاوت ، اجراي احکام الهي ، کوتاه کردن دست ظالمان و ديگر امور مربوط به جامعه را بخوبي به انجام رساند.(709)او با مديريت ديني خويش انسانهاي صالح را به سوي تکامل و سعادت واقعي رهنمون گشته ، هدايت گر مردم در دين و دنيايشان بود.

گنجينه بحراني

علامه سيد هاشم آثار ارزشمندي را در موضوعات متفاوت علوم اسلامي به يادگار نهاد و با تاليف کتابهاي متعدد، دائره المعارفي جامع و سودمند در اختيار رهروان هدايت و پژوهشگران شريعت قرار داد. اينک آثار جاويدان او را به نظاره مي نشينيم :

1. علوم قرآن

2. البرهان في تفسير القرآن

3. اللوامع النورانيه في اسماء علي و اهل بيته القرآنيه

4. الحجه فيما نزل في القائم الحجه

5. نورالانوار في تفسير قرآن

6. الهادي و مصباح النادي

7. الهدايه القرآنيه الي الولايه و الاماميه

8. اصول و اعتقادات

9. حقيقه الايمان المبثوت علي الجوارح و احاديث التوحيد و النبوه و الامامه

10. نهايه الاکمال فيما يتم به تقبل الاعمال

11. مصباح الانوار و انوار الابصار في بيان معجزات نبي المختار

12. امامت

13. اثبات الوصيه

14. احتجاج المخالفين علي امامه علي بن ابي طالب امير المومنين عليه السلام

15. الانصاف في الانص علي الائمه الاثني عشر من آل محمد الاشرف

16. ايضاح المسترشدين في بيان تراجم الراجعيت الي الولايه علي بن ابي طالب اميرالمومنين عليه السلام

17. بهجه النظر في اثبات الوصايه و الامامه للائمه اثني عشر

18. البهجه المرضيه في اثبات الخلافه و الوصيه

19. تبصره الولي فيمن راي القائم المهدي

20. تبصره الولي في النص الجلي اميرالمومنين علي بن ابي طالب عليه السلام

21. التحفه البهيه في اثبات الوصيه لعلي عليه السلام

22. سلاسل الحديد و تقيد اهل التوحيد

23. عمده النظر في بيان عصمه الائمه الاثني عشر

24. غايه المرام و حجه الخصام في تعيين الامام من طريق الخاص و العام

25. فصل معتبر فيمن راي الامام الثاني عشر

26. کشف المهم في طريق خبر غدير خم

27. مدينه المعاجز الائمه الاثني عشر و دلائل الحجج علي البشر

28. تفضيل الائمه صلوات الله عليهم علي انبياء عدانبينا محمد صلي الله عليه و آله

29. تفضيل علي عليه السلام علي انبياء اوالعزم من الرسل

30. تلخيص رسالتين

31. حليه النظر في فضل الائمه الاثني عشر

32. الدرالنضيد في فضائل الحسين الشهيد عليه السلام

33. فضائل علي و الائمه من ولده

34. فضل الشيعه (مناقب الشيعه )

35. اللباب المستخرج من کتاب الشهاب

36. مناقب اميرالمومنين

37. التيميه و الدره الثمينه

38. معالم الزلفي في عارف النشاه الاولي و الاخري

39. نزهه الابرار و منار الافکار في خلق الجنه و النار

40. تاريخ اسلام

41. حليه الابرار في احوال محمد و آله الاطهار

42. المطاعن البکريه و المثالب العمريه من طريق العثمانيه

43. مولد القائم

44. وفاه النبي

45. وفاه الزهراء

46. سير الصحابه

47. مقتل ابي عبدالله الحسين عليه السلام

48. فقه

49. التنبيهات في الفقه

50. حديث

51. ترتيب التهذيب

52. شرح ترتيب التهذيب

53. روضه الواعظين في احاديث الائمه الطاهرين

54. تعريف رجال من لايحضره الفقيه

55. رجال

56. تنبيهات الاريب في رجال التهذيب

57. التيميه في بيان نسب التيمي

58. روضه العارفين و نزهه الراغبين

59. من روي النص علي الائمه الاثني عشر من الصحابه و التابعين

خاندان پاک

سيد هاشم بحراني که از تبار هاشميان بود و ريشه در علويان داشت فرزنداني صالح و دانشمند به جامعه اسلامي تحويل داد. همسرش ، دختر شيخ علي فرزند شيخ عبدالله بن شيخ حسين بن علي کنيار بود.

فرزندان او عبارتند بودند از:

1. سيد عيسي - او عالمي پرهيزکار و نويسنده اي پژوهشگر بود. شرحي بر کتاب ((زبده الاصول )) شيخ بهايي نوشته است . کتاب ((نهايه الاکمال فيما به تقبل الاعمال )) را که اثر پدر بزرگوارش بود به رشته تحرير درآورده است .(710)

2. سيد محسن - او بظاهر فرزند بزرگ سيد و دانشوري پرهيزکار بود.(711)

3. سيد محمد جواد - گرچه از شرح زندگي اش اطلاعي در دست نيست ، آقا بزرگ تهراني ، با عبارتي مقام علمي او را بيان مي کند. وي نوشته است کتاب ((زبده الاصول )) شيخ بهايي از سوي سيد محمد جواد شرح شده است .(712)

4. سيد علي - او نيز همچون ديگر برادرانش از دانشمندان برجسته بوده است .(713)

علامه بحراني داراي سه برادر به نامهاي سيد کاظم ، سيد جعفر و سيد احمد بوده است .(714)

سيد محمد جواد فرزند سيد علي از نوادگان او و فاضلي توانا بود و پس از مدتي اقامت در اصفهان ، براي تبليغ اسلام به سوي فارس رفته ، مدتي در شهر ((خنج(715))) که در آن روزگار اهميت تجاري فوق العاده اي داشت سکونت کرد.

سيد محمد جواد پس از احداث مسجدي در آن شهر، از سوي ساکنان آنجا که اهل سنت بودند، مورد تهديد قرار گرفت و بر اين اساس شبانگاه به سوي روستاي ((اسير)) حرکت کرد. سالها در ميان آنها با عزت زيست .

آقا سيد محمد جواد تا پايان عمر در آنجا به سر برد تا اينکه دعوت حق را لبيک گفت : مقبره او امروزه زيارتگاه معروفي است(716)پس از وي فرزندانش به شهر ((مهر))(717)که خاستگاه سادات و علما بود مهاجرت کردند.

عروج ملکوتي

سال 1107 ق . بحرين در اضطراب بود. اضطراب هجران يکي از ستارگان فروزان جهان تشيع . ناگهان سفير غم خبر رحلت عالم رباني سيد هاشم بحراني را به گوش ساکنان آن ديار رساند. او در روستاي نعيم جان سپرد و روحش با احترام و تجليل به روستاي ((توبلي )) منتقل گشت و در مقبره ماثني ، در جوار مسجد معروف آن سامان به خاک سپرده شد. مقبره اش ‍ اينک زيارتگاه خداجويان بحرين است .