بي‌ترديد بناي تخت جمشيد يكي از باشكوه ترين ،عظيم ترين وزيباترين مجموعه هاي تاريخي ايران وجهان‌محسوب مي شود .عمليات ساختماني اين بناي مجلل توسط داريوش اول (552 ـ 486 ق . م )يكي از پادشاهان مقتدر سلسله هخامنشي درسال 518 ق .م آغاز شد .داريوش قصد داشت به اين وسيله پايتختي در موطن اصلي خويش بسازد كه نظيرش تاآن تاريخ ساخته نشده بود. به همين دليل جلگة وسيع مرودشت راكه درمركز خاك پارس واقع شده وداراي پيشينة تاريخي بس كهن بود انتخاب كرد و بر دامنة كوه صخره‌اي رحمت كه از نظر وي مكاني مقدس بود بناي تخت جمشيد را بنيان گذارد.
كار ساختماني تخت جمشيد در طول حكومت پسر او،خشايار شاه اول ( 486 ـ 465 ق .م ) ونوه‌اش اردشير اول ( 465 ـ 425 ق . م ) ادامه يافت و بدين ترتيب ساخت بنا نزديك به 120 سال به طول انجاميد .همچنين بر اساس گفته مورخين حدودا" 200 سال آباد و مورد استفاده شاهان بوده است .تا اينكه درپي حمله اسكندر مقدوني به ايران درسال 330 قبل ازميلاد بدست وي طعمه حريق شد وازآن پس متروك گرديد .
براي ايجاد مجموعه تخت جمشيد دربعضي مواقع ازسنگهاي كوه رحمت استفاده مي كردند و يااز معدني كه در حدود 40 كيلومتر با تخت جمشيد فاصله دارد به اين مكان حمل مي كردند .در حد فاصل سنگها از هيچ گونه ملاتي استفاده نشده است .اما دربعضي از نقاط سنگها را بابست هاي آهني به نام دم چلچله به هم اتصال داده‌اند .
در حال حاضر آثار اين بناي تاريخي در 60 كيلومتري جنوب شيراز مركز استان فارس واقع شده است . تخت جمشيد يكي از مهممترين آثار قبل از اسلام درايران است كه به ثبت سازمان يونسكو رسيده است . مجموعه بناهاي تخت جمشيد كه هريك نشانگر عظمت وزيبايي خاصي است به شرح زير معرفي مي شوند :
ورودي غربي تخت جمشيد از كف جلگه مرودشت به وسيله دو رشته پلكان به سطح صفه منتهي مي شود. تعداد پلكانهاي هر طرف 110 عدد و هر چهار ياپنج پله از يك سنگ يكپارچه بزرگ و عريض تشكيل شده‌است . طول پله ها 90/6 متر وعرض آنها 5/37 سانتيمتر وارتفاع هر پله 10 سانتيمتر است .به اين ترتيب بايك شيب ملايم مراجعين را به دروازه خشايارشا هدايت مي كردند. حتي اسب سواران به راحتي ازاين پله ها استفاده مي كردند .
پس از عبور ازپلكانهاي ورودي ،اولين بنايي كه به چشم مي خورد تالاري به وسعت 625 متر مربع است . اين تالار داراي سه درگاه به ارتفاع 10 متر مي باشد .نقش دو جفت گاو بالدار نگهبان عظيم الجثه (لاماسو) را بر درگاههاي غربي وشرقي حجاري كرده اند كه شامل تصوير يك جفت گاو بر درگاه غربي وشكل دو گاو بالدار بر درگاه شرقي مي باشد .
مهمترين كاخ تخت جمشيد از لحاظ وسعت ،ارتفاع ،هنرنمايي ومهارتي كه معماران در آن به كار برده‌اند ويكي از شاهكارها به شمار مي رود كاخ آپادانا ياكاخ داريوش است .
كاخ آپادانا درقسمت مرتفعي از صفه تخت جمشيد ،مشرف به جلگه وسيع مرودشت وبرروي صخره‌هاي صاف شده كوه پي گذاري گرديده است . تالار اصلي كاخ داراي 36 ستون با ارتفاع نزديك به 20 متر مي باشد.
آپادانا داراي دو رشته پلكان بزرگ است كه در سمت شمال ومشرق آن قرار دارد. اين پلكان ها به سهم خود يكي از شاهكارهاي هنري بي نظير وگرانبهاي زمان هخامنشيان محسوب مي شوند .خوشبختانه پلكان شرقي آن قرنها در دل خاك محفوظ نگاه داشته شده وتقريبا" سالم مانده است .ولي پلكان شمالي كه از لحاظ زيبايي وظرافت زيبايي و ظرافت مانند پلكان شرقي بوده‌به دليل عوارض وعوامل جوي به طرز بسياربدي فرسوده شده است .
نقوش برجسته آپادانا عموما" شاه را نشسته بر تخت جمشيد نشان مي دهند،درحالي كه درمقابل آن 23 هيأت از مردم تحت حكومت مشغول تقديم هداياهستند .هر هيأت بوسيله درختي ازيكديگر مجزاشده اند ودر پشت سرشاه رديفهاي نگهبانان ،اسبان ،ارابه ها وبزرگان دربار استقرار يافته‌اند . درمجوع بيش از 800 نقش برروي جبهه شرقي آپادانا كنده شده است .نماي داخلي سالن مركزي راكاشي هاي رنگين منقوش به شكل حيوانات ازقبيل شير، گاو ،درختان سرو و نخل تشكيل مي‌داده است وسقف تالار مركزي و ايوانها با چوب پوشيده شده وباكاهگل اندود مي شده است .
بزرگترين كاخ پذيرايي ازلحاظ وسعت تالار صد ستون سنگي خشايار شاه است كه وسعت فضاي داخلي آن به ابعاد 70*70 متربوده واز صد ستون سنگي در 10 رديف كه هريك 12 متر ارتفاع تشكيل شده است .اين تالار داراي 8 درگاه ورودي و خروجي بوده وبه تالار تخت نيز معروف است .
نقوش برجسته دروازه شمالي «تالارتخت » ،قسمت آخر تشريفات نوروز را نشان مي دهد .دراينجا نيز پادشاه روي تخت نشسته ودر مقابل او دو آتشدان كه بين او و رئيس تشريفات قرار گرفته ديده مي شود . شاه دريك دست گل لوتوس و در دست ديگر باعصاي سلطنتي منتظر پذيرايي و قبول هداياي ملل مختلف است .خدمتگزاران و نگهبانان شاه در اطراف او قرار گرفته‌اند .سربازان به صورت پنج رديف در پايين تخت شاهي به معرض نمايش قرار داده شده‌اند .
در ضلع جنوب شرقي آپادانا، كاخ چهارگوش ديگري ساخته شده است كه چون در وسط ساير كاخهاي تخت جمشيد قرار گرفته ،بدين جهت آنرا مي توان كاخ مركزي ناميد. اين كاخ كه به «قصر سه دروازه » نيزمعروف است ،داراي سه دروازه نسبتا"بزرگ بوده كه بر هريك از درگاه آن نقش 28 تن از نمايندگان كشورهاي تابع امپراتوري هخامنشي در حاليكه نخت شاهي را برروي دست دارند و داريوش و پسرش خشايارشا بر روي تخت قرار گرفته‌اند ،حجاري شده است .
كاخ هديش از كاخهاي اختصاصي خشايارشا است كه در سمت جنوب تخت جمشيد بربالاي مرتفع ترين صخره طبيعي قرار گر فته است .
اين قصر داراي يك تالار مركزي با 36 ستون و يك ايوان 12 ستوني درشمال ويك ايوان در جنوب وچند اتاق كوچك درشرق وغرب است .
ساختمان كاخ تچر در جنوب كاخ آپادانا واقع است .سنگهاي اين كاخ به خوبي حفظ شده و در كتيبه ميخي نقر شده بر طرفين درگاه جنوبي تالار مركزي به نام «تچر» خوانده شده است .
يكي از ويژگي هاي كاخ اين است كه به علت صيقلي و شفاف بودن سنگهاي آن به نام «تالار آيينه » نيز معروف گرديده است .تالار تچر عبارت از يك سالن مركزي است كه 12 ستون سنگي دارد .
تعداد 18 قطعه كتيبه به خط ميخي در حاشيه بالاي دريچه ها و تاقچه ها نقر شده كه مضمون آن درباره حجاري سنگ ها است .ستونهاي كاخ تچر ازنظر شكل شبيه ستونهاي آپادانا بوده ولي از لحاظ ارتفاع 3 1 آنهااست .سرستونها نيز به شكل گاو دو سر مي باشد.
در تخت جمشيد بيش از 3000 نقش در ساختمانهاو مقبره هاايجاد شده است .نقوش اگرچه بسيارند ليكن به طرز خارق العاده‌اي همسان مي باشند .طرح چهره‌ها يكسان است ،وجه تمايزنقوش ازيكديگرتنها به وسيله پوشاك آنان ميسر است . پارسها جامه هاي بلند (ردا) چين دار پوشيده‌اند و مادها همگي ،ملبس به لباسهاي بدون آستين هستند كه بلندي آن تا روي زانو مي رسدو...
ستونهاكه عنصر مهم بناهاي دوران هخامنشي را تشكيل مي دهند از مجموعه عناصر ساختمانهاي تخت جمشيد بدور نيستند .پايه ستونها يابه صورت مربع است يابه شكلي شبيه به گلدان برگشته (زنگي شكل ) .بدنه ياميل ستونها نيز داراي تورفتگيهاي قاشقي شكل است و سر ستونهانيز به شكل گاو، شير و يا حيوانات تركيبي و افسانه‌اي است .
آرامگاههاي اردشير دوم (405 ـ 361 ق .م ) و اردشير سوم (361 ـ 338 ق .م ) مانند دخمه هايي در بالاي تخت جمشيد در دامنه كوه رحمت كنده شده و در داخل اتاق آرامگاه اردشير دوم ،دو قبر سنگي و دراتاق آرامگاه اردشير سوم سه قبرسنگي موجود است .
نماي خارجي عبارت ازيك مجلس حجاري به پهناي 12 متر وبلندي 6 متراست كه پادشاه هخامنشي را بر سرير پادشاهي در برابر سه مظهر مقدس فروهر و خورشيد وآتش در حاليكه دست راست خود رابه حال نيايش بلندكرده است و در دست ديگرش كماني دارد ،مي نماياند.
سرير پادشاهي بر فراز دست 28 تن ازنمايندگان كشورهاي تابعه در دو رديف قرار گرفته وبدين وسيله گسترش وشكوه حكومت هخامنشي رابه نيكوترين وجهي نمودار ساخته‌اند .اين 28 نماينده هم در نوشته پيشاني آرامگاه وهم در بالاي سرشان معرفي گرديده‌اند .در قسمت پايين نماي آرامگاه هيأت ايوان كاخ شاهي نمايانده شده است كه سقف آن بر چهار ستون قرار گرفته و دري در وسط دارد كه در ورودي آرامگاه راتشكيل مي دهد. اطراف اين در را رديفي از گلهاي 12 پَر وبالاي سر ستونهارا رديف شيرهاي ايستاده مزين ساخته است .پهناي اين قسمت 12متر وبلنداي آن 7متر است .
غير از آثار معماري در تخت جمشيد بقاياي آثار ساختماني زيادي نيز درنتيجه كاوشهاي علمي از زير خاك بيرون آمده است كه مهمترين آنها به شرح زيراست :
1ـ ساختمان حرمسرا كه در حال حاضر شبيه به اصل بازسازي شده وبه عنوان موزه وقسمت اداري مورد استفاده قرار گرفته است .
2ـ ساختمانهاي شرقي معروف به خزانه داريوش
3ـ جايگاه پاسداران ونگهبانان قصر.
4ـ چاه سنگي
5ـ دبيرخانه شاهي
6ـ ساختمانهاي خارج از صفه
7ـ تپة مركزي
8 ـاستخر سنگي .