ميزان الحكمة مجموعه حديثى جديدى است كه به كوشش حجة الاسلام والمسلمين محمّدمحمّدى رى شهرى گردآورى شده است. اين مجموعه مقدمه طرح بزرگى است كه در آن تمامى روايات مرتبط با مسائل فكرى، اخلاقى و اجتماعى از منابع مختلف حديثى شيعه اهل سنّت استخراج شده و در ذيل موضوعات مشخص در يك مجموعه بزرگ به نام موسوعه ميزان الحكمة عرضه خواهد شد. ميزان الحكمة از چند ويژگى برخوردار است:
1 ـ هدف از ارائه چنين اثرى نگاه جامع به معارف دينى است كه فهم عميق تعاليم الهى را به دنبال دارد. اين نگاه، محصول تفسير هر آيه و يا روايت در منظومه هماهنگ گزاره هاى دينى است. ميزان الحكمة با كنار هم نهادن اعضاى هر خانواده مضمونى، رسيدن به اين منظر را تسهيل مى كند.
2 ـ در اين مجموعه تلاش شده تا موضوعبندى احاديث با دقّت نظر انجام گيرد و از تكرار احاديث يا تداخل عناوين در حدّ امكان خوددارى شود.
3 ـ ميزان الحكمة به بيان روايات فقهى نظر ندارد و تنها به ذكر احاديثى كه مضمون اخلاقى يا اجتماعى در بر دارند و يا مرتبط با مسائل فكرى و اعتقادى است، مى پردازد.
4 ـ مؤلّف در تنظيم اين اثر از مصادر روايى شيعه اهل سنّت سود جسته است و پيش از بيان روايات معصومان عليهم السلام در هر موضوع، نخست آيات مربوط به آن را آورده است.
5 ـ اين مجموعه از 564 عنوان، 4260 باب و 23030 حديث تشكيل شده است.
ميزان الحكمة نخست در ده جلد به چاپ رسيده است. چاپ اخير آن در چهار جلد همراه با يك جلد فهرست با اصلاحات سودمندى عرضه شده است. چاپ ديگر اين مجموعه به همراه ترجمه فارسى آن توسط مؤسسه فرهنگى دارالحديث در دست انتشار است.
اين كتاب از جمله آثار دعايى است كه سيّد رضى الدين على بن موسى بن جعفربن طاووس ـ درگذشته به سال 664 ه* ق ـ گرد آورده است. دو مجلّد اقبال الاعمال دو جزء از مجموعه ده جزئى دعا و زيارات و عبادات است كه به عنوان تتمه و تكميل كتاب مصباح المتهجّد شيخ طوسى (ره) تنظيم شده است.
اقبال الاعمال كه در سه مجلّد توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامى و به تحقيق آقاى جواد قيّومى اصفهانى منتشر شده، به ترتيب جزء ششم، هفتم، هشتم و نهم مجموعه فوق است كه اعمال و عبادات كل ماههاى سال را در بردارد.
بخش اوّل كتاب كه به ماه رمضان اختصاص دارد، مشتمل بر فضيلت و اهميّت اين ماه، آمادگى براى ورود به آن و اعمال هريك از روزها و شبهاى آن است و با وظايف روز عيد فطر پايان مى پذيرد.
بخش دوّم كتاب در فصل كوتاهى به بيان ادعيه و اعمال ماههاى شوال، ذيقعده و ذى الحجه پرداخته است.
در بخش سوّم اعمال و وظايف بقيه ماههاى سال آمده است. در لابلاى اعمال ماه محرَّم، ابن طاووس رساله كوچكى در توصيف وقايع روز عاشورا نگاشته و آن را اللطيف نام نهاده است.
مؤلّف چون گنجينه عظيمى از منابع روايى و كتابخانه اى منحصر به فرد در اختيار داشته، در گردآورى اين مجموعه بسيار موفق بوده و با ذوق سليم خود در ترتيب كتاب اثر بديعى به يادگار گذاشته است. بعضى از علما اقبال را بالاترين مرتبه عرفان معرفى مى كنند.
الحياة نام مجموعه اى ارزشمند از روايات است كه توسط نويسندگان معاصر محمّدرضا، محمّدوعلى حكيمى تدوين و منتشر شده است. مؤلّفان ـ چنان كه بارها تأكيد كرده اند ـ معرفت صحيح اسلام را در گرو شناخت همه جانبه و جامع اجزاى دين و فهم ارتباطات ميان اين اجزاء مى دانند. از همين رو در صدد ارائه نظام معرفتى، نظام اجتماعى و نظام اقتصادى اسلام از زبان قرآن و روايات برآمده اند. ويژگيهاى اين مجموعه را چنين مى توان برشمرد:
1 ـ تاكنون شش جلد از اين كتاب تكميل و منتشر شده كه 4 مجلّد آن توسط زنده ياد استاد احمد آرام به فارسى برگردانده شده است.
2 ـ الحياة از 12 باب و هر باب از چندين فصل تشكيل مى شود كه در هر فصل، آيات و احاديث مربوط به آن بيان شده است.
3 ـ در انتهاى هريك از بابها و بسيارى از فصلهاى الحياة جمع بندى احاديث و نگرشى كلى به باب و فصل آمده است در اين جمع بندى ها به نقاط اصلى بحث توجه داده مى شود .
4 ـ الحياة در آغاز كتاب چنين معرفى شده است: دائرة المعارفى اسلامى، علمى، پژوهشى، كه روش زندگى فردى و اجتماعى آزاد و پيشرو را ترسيم مى كند و انسانهاى سراسر جهان را به پى ريزى يك نظام مردمى شايسته فرا مى خواند.
5 ـ جلد سوّم تا پايان جلد ششم الحياة به معرّفى نظام اقتصادى اسلام اختصاص دارد. فلسفه سياسى اسلام نيز در پايان جلد دوّم كتاب آمده است.
6 ـ متن عربى و ترجمه الحياة توسط دفتر نشر و فرهنگ اسلامى در اختيار علاقمندان قرار گرفته است.
جامعترين كتاب روايى شيعه كه به موضوعات غيرفقهى بيش از موضوعات فقهى پرداخته است، كتاب گرانقدر بحارالأنوار تأليف علّامه محمّدباقر مجلسى است. اين كتاب در چاپ قديم 25 جلد و در چاپ جديد در 110 جلد منتشر شده است.
بحارالأنوار در واقع دايرة المعارف علوم شيعى است كه هيچ محققى از مراجعه به آن بى نياز نيست. مهمترين ويژگيهاى بحارالأنوار عبارتند از:
1 ـ بحارالأنوار مجموعه اى از احاديث عقيدتى، اخلاقى، تاريخى، فقهى، تفسيرى و... است.
2 ـ علّامه مجلسى در هر عنوان ابتدا آيات مربوط به آن، سپس تفسير آنها را بيان مى كند، سپس روايات مربوطه را نقل كرده و پس از آن معضلات و مشكلات روايات را توضيح مى دهد.
توضيحات مرحوم علّامه مجلسى در ذيل روايات مشحون از فوايد و دقّتهايى است كه نشان از تتبع، تحقيق، دقّت نظر، وعلميّت فوق العاده مؤلّف آن است.
3 ـ علّامه مجلسى در اين مجموعه روايات صحيح، حسن، موثق و ضعيف را گردآورى نموده و در بسيارى موارد به عدم وثوق خود به پاره اى از روايات اشاره كرده است. بنابراين استفاده از بحارالأنوار براى كسانى مفيد خواهد بود كه تخصص لازم در شناخت حديث ـ اعم از متن و سند و كتاب ـ را داشته باشند.
4 ـ در تأليف بحارالأنوار كوشش شده است كه از كتب اربعه و صحيفه سجّاديه نقل حديث نشود و اين بدان جهت بوده كه نقل متون معتبر ـ همچون كتب اربعه و صحيفه در مجموعه بحارالأنوار ـ اقبال عمومى به آنها را كم و موجب مهجوريت آنها مى شود؛ همچنان كه پديد آمدن جوامع متقدم حديث موجب اضمحلال اصول اربعمائه گرديده است.
5 ـ در تأليف اين دائرة المعارف حدود شش صد اثر شيعه و اهل سنّت مورد استفاده قرار گرفته است، گرچه مؤلّف در مقدمه كتاب فقط از 378 كتاب نام برده است.
6 ـ تنظيم و گردآورى بحارالأنوار توسط گروهى از شاگردان و كاتبان تحت اشراف و نظارت علّامه مجلسى بوده است، ولى شرح و توضيحات احاديث مستقيماً توسط علّامه مجلسى نگاشته شده است.
7 ـ هفده جلد بحار (چاپ قديم) در زمان حيات مؤلّف پاكنويس و تنظيم نهايى شده و هشت جلد ديگر پس از درگذشت وى توسط شاگردان تكميل گشته است. از اين رو نكات توضيحى علّامه مجلسى در آنها كمتر ديده مى شود. چاپ جديد بحار، تعليقات مفيدى از علّامه طباطبايى را (تا جلد هفتم) در بردارد كه بسيار كارگشا و ارزنده است.
8 ـ رواياتى كه با چند عنوان مرتبط بوده است معمولاً تقطيع و ذيل همه عناوين آورده شده است. در عين حال تكرار احاديث در بحارالأنوار مشهود است.
9 ـ بعضى از كتب و رسائل قُدماى شيعه، بصورت كامل و مستقل در بحار ذكر شده است مثل تفسير نعمانى، طبّ النبىّ صلى الله عليه و آله و سلم، توحيد مفضل و....
10 ـ ترتيب موضوعات بحارالانوار چنين است: عقل و علم و جهل، توحيد، عدل، معاد، احتجاجات و مناظرات، قصص انبيا، تاريخ و سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، امامت، فتنه ها و غصب خلافت، تاريخ و احوال ائمّه اطهار عليهم السلام، جهان خلقت، مكارم اخلاق، آداب و سنن و موضوعات فقهى.
11 ـ از بحارالأنوار دو نرم افزار تاكنون عرضه شده است: يكى توسط مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى و ديگرى به وسيله مؤسسه نشر حديث كه هريك همراه با قابليتهاى مختلف ارائه شده است.
مهمترين اثر حديثى باقيمانده از شيخ مفيد كتاب أمالى است. أمالى در اصطلاح به مجموعه رواياتى اطلاق مى شود كه استاد طىّ جلسات مستمر املاء كرده و شاگردان به ثبت و نگارش آن اقدام نموده اند. مهمترين كتب أمالى در شيعه از شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسى و سيّد مرتضى باقى مانده است كه متعلّق به قرنهاى چهارم و پنجم است، و معتبرترين آنها همين أمالى مفيد است. ويژگيهاى أمالى مفيد عبارتند از:
1 ـ امالى مفيد از 42 مجلس تشكيل شده كه در ابتداى هر مجلس معمولاً تاريخ، روز و مكان تشكيل جلسه گزارش شده است.
2 ـ اين جلسات بين سالهاى 404 تا 411 بيشتر در روز شنبه و در ماه رمضان تشكيل شده است. برخى از جلسات نيز در روزهاى دوشنبه و يا چهارشنبه ماههاى رجب و شعبان برپا شده است.
3 ـ روايات اين كتاب به اقتضاى شرايط آن روز بيشتر در موضوع امامت و اخلاق است و برخلاف امالى صدوق و طوسى كه حاوى روايات متفرق است، امامت محور اصلى احاديث امالى و نيز بيشتر آثار و فعّاليّتهاى علمى شيخ مفيد بوده است.
3 ـ راويان روايات امامت معمولاً از كسانى هستند كه در نزد اهل سنّت معتبر و مقبول به شمار مى روند.
4 ـ دقّت شيخ مفيد در انتخاب احاديث در كتاب أمالى كاملاً مشهود است. اغلب اين روايات قابل درك و فهم هستند و از پيچيدگى يا تأويل بدور هستند.
5 ـ شيخ طوسى نيز در مجالس املاء شيخ مفيد حاضر بوده و برخى از جلسات را عيناً در كتاب خود آورده است.
6 ـ كتاب أمالى با تحقيق آقاى على اكبر غفّارى و حسين استاد ولى ـ بدون ترجمه فارسى ـ توسط مؤسسه نشر اسلامى قم به چاپ رسيده است.
مؤلّف اين كتاب شيخ عبدالعلى عروسى حويزى (ابن جمعه) از فقهاى محدّث قرن يازدهم هجرى ـ در گذشته به سال 1112 هجرى قمرى ـ است. اين كتاب در عصر اسطوانه هاى حديث شيعه ـ علّامه مجلسى، ملّامحسن فيض كاشانى، شيخ حرّ عاملى و سيّد هاشم بحرانى ـ نگاشته شده است.
مؤلّف، مجموعه روايات متناسب با مضمون هر آيه و نيز احاديثى كه متضمّن تفسير و توضيحى درباره يكى از آيات قرآن است، ذيل همان آيه نقل كرده و از هرگونه شرح و تفسير و بيان و توضيحى دورى گزيده است. بدين ترتيب اين كتاب، از قرآن و مجموعه اى از روايات تشكيل گشته است. از همين رو نور الثقلين نام گرفته است.
ابن جمعه كوشيده است تمام روايات مرتبط با موضوع را بدون هيچ گونه گزينش و حذفى بيان نمايد.
قبل از ذكر هر روايت، شماره روايت، نام كتاب مرجع و سند كامل حديث بيان شده است و احاديث مربوط به فضيلت هر سوره نيز در آغاز همان سوره آمده است.
عمده ترين ويژگى اين مجموعه جمع بين آيات و روايات است كه در فهم معارف قرآنى بسيار لازم است. تنوّع موضوعات طرح شده هماهنگ با مباحث متنوع قرآنى است.
تعداد احاديث اين كتاب به 13576 مى رسد. اين اثر در پنج جلد با تحقيق آقاى سيّد هاشم رسولى محلاّتى و مقدمه كوتاهى از مرحوم علّامه طباطبايى توسط انتشارات اسماعليان قم به چاپ رسيده است.
لازم به ذكر است كه نزديك به 3/2 روايات موجود در نورالثقلين دقيقاً مانند روايات تفسير كنزالدقائق است. برخى معتقدند روايات مشابه اين دو كتاب از روى هم، رونويسى شده است امّا كداميك رونويسى كرده اند معلوم نيست.
نهج البلاغه از مشهورترين و معتبرترين منابع حديث شيعه است كه به كوشش سيّد رضى (359 ـ 406 ه* ق) گردآورى و تدوين گرديده است. ويژگيهاى اين اثر را چنين مى توان برشمرد:
1 ـ نهج البلاغه حاوى سخنان زيباى امير مؤمنان على عليه السلام است كه به حق فراتر از سخن انسان و فروتر از سخن خدا معرفى مى شود.
2 ـ تنوع موضوعات نهج البلاغه اعجاب برانگيز است، معارف بلند توحيدى ارزشهاى والاى الهى، پند و اندرز و موعظه، بيان و تحليل حوادث سياسى و اجتماعى، دستور كار حكمرانان و توبيخ آنها از جمله مطالب نهج البلاغه است.
3 ـ مؤلّف پس از مقدمه اى كوتاه سخنان اميرمؤمنان عليه السلام را در سه بخشِ خطبه ها (سخنرانيها)، كتب (نامه ها و رساله ها) وقصار الحكم (حكمت هاى كوتاه) تنظيم نموده و در لابلاى سخنان آن حضرت ـ هر جا كه لازم بوده ـ توضيحات كوتاه و مفيدى آورده است. در نهج البلاغه 241 خطبه، 79 نامه و 480 فراز كوتاه از حكمت هاى امام على عليه السلام گرد آمده است.
4 ـ نهج البلاغه در لغت به معناى راه رسا و بليغ سخن گفتن است. سيّد رضى كوشيده است از ميان احاديث منقول از امام على عليه السلام، بليغترين و زيباترين آنها را گزينش و در اين مجموعه گرد آورد. همين ويژگى راز ماندگارى و جاودانگى اين كتاب در حوادث سهمگين و تلخ گذشته تاريخ و موجب شهرت آن در ميان گروههاى مختلف مسلمانان و شخصيّت هاى برجسته غيرمسلمان گشته است.
5 ـ برخى از پژوهشگران بيش از 370 اثر را در شرح و تفسير و ترجمه و... نهج البلاغه بر شمرده اند وتاكنون نزديك به 15 ترجمه از نهج البلاغه به چاپ رسيده است.
اين مسأله اهميت و ارزش اين كتاب را در ميان مسلمين تا حدودى روشن مى نمايد.
6 ـ ترجمه هاى بسيارى از نهج البلاغه به فارسى در دست است. از معروفترين آنها مى توان به ترجمه سيّد على نقى فيض الاسلام و دكتر سيّد جعفر شهيدى اشاره كرد.
7 ـ برخى از دانشمندان كوشيده اند تا سخنان ديگر امام على عليه السلام را كه سيّد رضى در نهج البلاغه نياورده است گردآورى كنند. مهمترين اين آثار نهج السعاده في مستدرك نهج البلاغه است. اين مجموعه به كوشش شيخ محمّد باقر محمودى گرد آمده است كه در 8 جلد منتشر شده است.
8 ـ فرهنگهاى لفظى و موضوعى تهيه شده نهج البلاغه جستجو و مراجعه به آن را آسان كرده است. همچنين تاكنون چند نرم افزار از نهج البلاغه و برخى از شروح آن تهيه شده است.
9 ـ مشهورترين تحقيقهاى نهج البلاغه تحقيق محمّد عبده و صبحى صالح مى باشد. تحقيق مرحوم فيض الاسلام نيز در ميان فارسى زبانان رواج دارد.
الغدير شاهكار پژوهشى علّامه شيخ عبدالحسين امينى نجفى ـ در گذشته به سال 1349 ه*.ش ـ است كه آشكارا بر حق مدارى، تلاش توانفرسا، حوصله وسيع و دقّت نظر شايان مؤلف گواهى مى دهد. علّامه امينى براى تأليف اين اثر بديع همه منابع مورد نياز موجود در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى نجف اشرف را بررسى كرده، سپس براى تكميل گستره كار خود به ايران، سوريه، هند و تركيه مسافرت مى كند و مصادر مربوط به اين موضوع را با كوششى بى وقفه و حيرت انگيز مطالعه و بررسى مى نمايد: علّامه امينى خود در اين باره مى گويد: ?من براى نوشتن الغدير ده هزار كتاب را از باى بِسمِ الله تا تاى تَمَّت خوانده ام و به صد هزار كتاب مراجعه مكرر داشته ام?.
1 ـ اصل كتاب ?الغدير? بيست جلد بوده كه تاكنون يازده مجلد آن به چاپ رسيده است.
2 ـ منابع ومصادر مورد استناد الغدير، به جهت رعايت قواعد منطقى جدل، احتجاج ومناظره، همه از منابع عالمان اهل سنت است. اين ويژگى كتاب همراه با اجتناب مؤلف از تعصّب ويكسونگرى، موجب شهرت جهانى الغدير شده است.
3 ـ الغدير با ذكر حادثه غدير آغاز مى شود وبه شماره راويان دست اول آن ـ كه به 110 نفر مى رسند ـ مى پردازد. سپس آثارى كه اسناد حديث در آن آمده، راويان بعدى، علما، مؤلفان و... مرتبط به واقعه غدير معرّفى مى شوند. علاوه بر بررسى عالمانه صحّت حديث غدير، بحث مفصّلى در مفاد حديث، تحقيق واژگان، شواهد لفظى و معنوى منطبق بر مدّعاى شيعه ونيز برخى از مباحث مورد اختلاف شيعه و ديگران ـ مانند ايمان ابوطالب، مسأله زيارت، علم امام، جعل حديث و... ـ از مباحث طرح شده در الغدير است.
4 ـ ترجمه فارسى الغدير در 22 جلد توسط بنياد بعثت منتشر شده است.
5 ـ چاپ جديد الغدير همراه با تحقيق و تصحيح وتعليقات استاد سيد عبدالعزيز طباطبايى منتشر شده است.
صحيفه سجاديه ـ كه از آن به ?زبور آل محمّد عليهم السلام? و ?انجيل اهل بيت? ياد مى شود ـ از مهمترين و معتبرترين متون اسلامى بعد از قرآن كريم است. اين كتاب ارزشمند مجموعه دعاهايى است كه امام سجاد عليه السلام انشاء فرموده و به دست مبارك فرزندش امام باقر عليه السلام نگاشته شده است. در اين جلسات امام جعفر صادق عليه السلام نيز حضور داشته اند.
راوى اين كتاب در مقدّمه مى گويد شمار اوّليه اين ادعيه 75 دُعا بوده كه 11 دعاى آن را از دست داده است. آنچه اينك به عنوان صحيفه كامله سجّاديه موجود است تنها حاوى 54 دعا است. گفتنى است در كتب ادعيه و روايات، دعاهاى ديگرى نيز از امام سجاد عليه السلام نقل شده است.
برخى از مهمترين ويژگيهاى صحيفه سجّاديه را چنين مى توان برشمرد:
1 ـ از جهت سند، بسيار معتبر و انتساب آن به امام چهارّم عليه السلام از امور مشهور در ميان علماى شيعه است.
2 ـ متن كتاب از جهت فصاحت و بلاغت در مرتبه اى بسيار رفيع قرار دارد كه دانشمندان نامدار سخنور بدان معترفند و از لحاظ تنوع موضوعات مورد اشاره در آن بسيار شگفت انگيز است.
3 ـ پيرامون اين كتاب شريف بيش از هفتاد شرح و تفسير و تعليقه موجود است كه مهمترين آنها عبارتند از: ?رياض السالكين? اثر علّامه سيّد على حسينى مدنى. اين شرح كه به زبان عربى است در هفت جلد توسط مؤسسه انتشارات اسلامى به چاپ رسيده است.
4 ـ شرح و ترجمه هاى فارسى بسيار از صحيفه سجاديه موجود است. برخى از آنها را چنين مى توان برشمرد: شرح و ترجمه سيّد على نقى فيض الاسلام، صدرالدين بلاغى، عبدالمجيد آيتى، جواد فاضل، ميرزا ابوالحسن شعرانى، محمّد جعفر امامى و....
5 ـ برخى از عالمان شيعى مجموعه دعاهاى امام سجّاد را از آثار روايى ديگر گردآورى نموده و به عنوان مستدرك صحيفه كامله سجاديه انتشار داده اند. برخى از مهمترين و جامعترين اين آثار عبارتند از: 1 ـ الصحيفه سجّاديه تأليف علّامه سيّد محسن امين عاملى كه مجموعه 183 دعا از ادعيه امام سجاد عليه السلام را گرد آورده است، 2 ـ الصحيفه السجّاديه الجامعه تأليف سيّد محمّد باقر موحّد اصفهانى شامل: 270 دعا و مناجات است كه اخيراً توسط موسسه امام مهدى (عج) در قم منتشر شده است.
6 ـ تكميل صحيفه سجاديه از ابتداى يافت شدن آن مورد اهتمام علما اماميه بوده و به همين جهت صحيفه سجاديه ثانيه وثالثه ورابعه جمع آورى شده است. الصحيفة السجادية الجامعة كاملترين صحيفه و شامل تمامى دعاهاى امام سجاد عليه السلام مى باشد كه در كتب متفرقه موجود بوده است.
از جمله نخستين آثار حديثى كه در زمان اهل البيت عليهم السلام گردآورى و تأليف شده كتاب مسائل عليّ بن جعفر است. أبوالحسن على بن جعفر عُريضى فرزند امام جعفر صادق عليه السلام و معاصر امام كاظم، امام رضا و امام جواد عليهم السلام است.
آنچه از كتاب على بن جعفر كه اينك در دسترس ماست، مجموعاً حدود پانصد سؤال است كه وى از برادر بزرگوارش امام موسى بن جعفر عليهماالسلام پرسيده و با سَألتُه آغاز مى شود و پاسخ آن حضرت را نيز با قال پس از هر سؤال بيان مى كند.
نكات ذيل درباره كتاب على بن جعفر قابل توجه است:
1 ـ على بن جعفر در ميان اعلام شيعه به ?وثاقت? فضل، جلالت قدر، عظمت، شدّت ورع، غايت اخلاص، تأدّب، شرافت و... ستوده شده است و كتاب او در رديف آثار معتبر اماميّه و از مصادر اوّليه حديثى به شمار مى رود.
2 ـ موضوع سؤالات على بن جعفر از برادرش اغلب مطالبى از ابواب مختلف فقه و احكام شرعى است كه بدون ترتيب خاصى نقل شده است.
3 ـ علاوه بر آنچه كه در اين كتاب گرد آمده است سؤال و جوابهاى ديگرى از على بن جعفر در آثار ديگر حديثى نقل شده است. مجموع آنها و نيز روايات ديگرى كه على بن جعفر در مسائل اخلاقى و يا اعتقادى نقل كرده است، همراه با اصل كتاب او بالغ بر 864 حديث است كه همه آنها در يك مجموعه توسّط موسسه آل البيت تحقيق و منتشر شده است.
4 ـ تمامى مسائل على بن جعفر در كتاب قرب الاسناد حميرى به صورت تبويب شده و موضوعى، و نيز در بحارالأنوار علّامه مجلسى به صورت اوّليه خود نقل شده است.
مؤلف اين كتاب عبدالله بن جعفر حميرى از بزرگان علماى قرن سوّم هجرى است. در اين مجموعه، احاديثى كه با واسطه كمترى از معصوم نقل شده و سلسله سند كوتاهترى دارند نقل شده است. اين شيوه گزينش احاديث از آن جهت مورد توجّه است كه زياد شدن واسطه ـ حتّى اگر مورد اعتماد و مُوَثَّق باشند ـ احتمال اشتباه در نقل حديث را افزايش مى دهد.
كتاب قرب الاسناد موجود در دسترس ما شامل سه بخش مستقل است: قرب الاسناد عن الإمام الصاّدق عليه السلام، قرب الاسناد عن الإمام الكاظم عليه السلام وقرب الاسناد عن الإمام الرضا عليه السلام.
گفتنى است در آثار رجالى از قرب الاسناد عن الإمام الجواد وعن القائم عليهماالسلام نيز نامبرده شده است كه به دست ما نرسيده است.
بخش دوّم اين كتاب (يعنى قرب الاسناد عن الامام الكاظم عليه السلام) همان كتاب مسائل على بن جعفر است كه به روال آثار فقهى تنظيم و عنوان گذارى شده است.
بيشتر احاديث اين كتاب را احاديث فقهى ـ در ابواب مختلف ـ تشكيل مى دهد. علّامه مجلسى و شيخ حرّ عاملى نيز احاديث اين كتاب را در بحارالأنوار و وسائل الشيعة نقل كرده است.
قرب الاسناد شامل 1387 حديث است كه با تصحيح و تحقيق مؤسسه آل البيت همراه با فهارس فنى در يك جلد چاپ شده است.
مؤلف كتاب كافى ثقة الاسلام شيخ ابو جعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى (متوفى 329 ه* ق) است كه بيست سال از عمر پربركت خود را صرف گردآورى احاديث اين كتاب كرده وحدود شانزده هزار روايت را در سه بخش اصول (2 جلد)، فروع (5 جلد) و روضه (1 جلد) جاى داده است.
كافى نخستين كتاب جامع روايى در شيعه است كه احاديث را از اصول اوّليه گردآورى وتنظيم نموده است. اصول كافى شامل رواياتى در موضوعات عقل، علم، توحيد، صفات الهى، امامت و... است. فروع كافى نيز شامل روايات مربوط به احكام عملى اسلام براساس ترتيب آثار فقهى است. روضه كافى نيز حاوى احاديث پراكنده اى در موضوعات گوناگون است.
مهمترين ويژگيهاى كتاب كافى را چنين مى توان برشمرد:
1 ـ اين كتاب از كتب چهارگانه شيعه و معتبرترين متن بعد از قرآن كريم به شمار مى رود.
2 ـ كلينى در زمان سفراء خاص امام زمان عليه السلام مى زيسته وكل كتاب كافى را در دوران غيبت صغرا گرد آورده است.
3 ـ دقت نظر ، تتبع وسيع، حُسن تبويب، ايجاد عناوين و سليقه زيباى مؤلف، اثر او را به كتابى منحصر به فرد در جوامع روايى شيعه تبديل كرده است.
4 ـ بيش از پنجاه اثر در شرح و ترجمه و تعليق كافى نگاشته شده است. مهمترين شرحهاى كافى مرآة العقول علّامه مجلسى در 26 جلد و شرح مُلّاصالح مازندرانى در 12 جلد است.
مشهورترين نسخه چاپ شده كتاب كافى، چاپ انتشارات اسلاميه با تصحيح استاد على اكبر غفارى و مقدمه دكتر حسينعلى محفوظ است كه مكرراً تجديد چاپ شده است. از ترجمه هاى مهم اصول كافى به فارسى مى توان از ترجمه آية الله محمّدباقر كمره اى و ترجمه دكتر سيّد جواد مصطفوى نام برد.
يكى از مشهورترين منابع حديثى شيعه كتاب تحف العقول تأليف أبومحمّد حسن بن علي حرّانى از اعلام قرن چهارم هجرى و معاصر با شيخ صدوق است. اين كتاب در ميان علماى شيعه از جايگاه والايى برخوردار بوده و مؤلف آن به علم و فضيلت و ادب ستوده شده است. ويژگيهاى اين كتاب عبارتند از:
1 ـ احاديث اين كتاب عموماً حكمتها و مواعظ پيشوايان معصوم عليهم السلام در ترغيب امر آخرت و بى اعتنايى به دنيا و توجّه به مكارم اخلاقى و آداب ممدوح دينى است.
2 ـ در اين كتاب سخنان هريك از معصومان عليهم السلام جداگانه و در فصول مختلف گرد آمده و تنها از بانوى بزرگ اسلام حضرت زهرا و حجّت دوازدهم امام عصر عليهماالسلام كلامى نقل نشده است.
3 ـ در پايان كتاب پس از بيان احاديث امام يازدهم، سفارشهاى خداوند متعال به حضرت موسى و حضرت عيسى و نيز اندرزهاى حضرت مسيح عليه السلام در سه بخش مستقل نقل شده است. پايان بخش كتاب وصاياى مفضل بن عمر، به شيعيان است كه حاوى كلماتى ارزشمند از امام ششم عليه السلام است.
4 ـ استحكام متن احاديث تحف العقول در ميان كتب روايى كم نظير است.
5 ـ متن عربى اين كتاب با تحقيق و تصحيح و توضيحات آقاى على اكبر غفّارى در يك جلد توسّط مؤسسه انتشارات اسلامى قم منتشر شده است. اين اثر توسط آية الله محمّد باقر كمره اى به فارسى ترجمه شده و انتشارات اسلاميه آن را منتشر كرده است.
خصال مجموعه بديعى از روايات است كه توسط محمد بن على بن حسين صدوق ـ در گذشته به سال 381 ه*.ق ـ تنظيم و از زمان نگارش آن تاكنون به اعتبار و زيبايى ستوده شده است.
ويژگيهاى اين كتاب عبارتند از:
1 ـ شيخ صدوق در اين كتاب احاديثى را كه مشتمل بر ?شماره اى? بوده اند، گردآورى كرده و به ترتيب اعداد در ابواب مختلف آورده است. اين شيوه نگارش و چينش احاديث موجب شده كه صفحات كتاب خصال موضوعات متفاوتى را در خود ثبت نمايد.
2 ـ تنوع موضوعات احاديث در اين كتاب، مطالعه آن را براى توده مردم شيرين، دلنشين و نشاط انگيز كرده است. بيشتر روايات خصال ناظر به مباحث اخلاقى و بيان رفتارها و صفات پسنديده يا نكوهيده است.
3 ـ خصال با شماره ?يك? آغاز و به شماره ?هزار هزار? (يك مليون) پايان مى يابد.
4 ـ شيخ صدوق سند كامل هر روايت را در آغاز آن بيان كرده است.
5 ـ خصال با تصحيح و تحقيق آقاى على اكبر غفارى بارها تجديد چاپ شده است. ترجمه فارسى اين كتاب به قلم آية الله محمّد باقر كمره اى همراه با متن عربى آن چاپ شده است.
از مشهورترين آثار حديثى اماميّه كتاب تهذيب الأحكام اثر شيخ الطائفه أبو جعفر محمّد بن حسن طوسى است. شيخ طوسى نگارش اين مجموعه را قبل از 28 سالگى و در زمان حيات استادش شيخ مفيد آغاز كرده و بدين جهت در أبواب ابتدايى كتاب از استادش با لفظ ايده الله تجليل مى كند. ويژگيهاى تهذيب الأحكام و استبصار عبارتند از:
1 ـ تهذيب الأحكام شرح روايى كتاب مقنعه شيخ مفيد است كه ابواب مختلف فقه شيعه ـ از طهارت تا ديات ـ را در بر دارد.
2 ـ غرض اصلى مؤلف از تأليف اين كتاب ـ همچنان كه در مقدمه بيان مى دارد ـ حل اختلاف ميان روايات فقهى و بيان تأويل آنهاست. از اين رو شيوه شيخ طوسى كاملاً با روش مرحوم كلينى در كتاب كافى و صدوق در كتاب من لايحضره الفقيه تفاوت دارد.
مرحوم كلينى و صدوق برخلاف شيخ طوسى تنها به گردآورى احاديثى كه صحيح مى دانستند و بر اساس آن رأى و فتواى خود را صادر مى كردند، اهتمام داشتند؛ امّا شيخ طوسى با گردآورى احاديث مختلف، بسيارى از روايات را براى نسلهاى بعدى شيعه حفظ نمود.
3 ـ به دليل اين كه كتاب مقنعه به تمامى مسائل فقهى متعرض نشده، شيخ در پايان هر باب مسائل متفرقه را تحت عنوان ?زيادات? گرد آورده است.
4 ـ كتاب تهذيب الأحكام در ده جلد حدود چهارده هزار حديث را در بردارد .
5 ـ مؤلف گزيده اى از احاديث اختلافى كتاب تهذيب الأحكام را همراه با وجه جمع آنها در مجموعه ديگرى به نام الاستبصار فيما اختلف من الأخبار گرد آورى كرده است. اين مجموعه در چهار جلد به چاپ رسيده است. اين كتاب در بردارنده 5511 حديث است كه شيخ طوسى به جهت اطمينان از زيادت و كاستى آن به اين عدد در پايان كتاب تصريح نموده است.
6 ـ تهذيب و استبصار از منابع معتبر چهارگانه فقه شيعه هستند.
در ميان مجموعه هاى مختلف حديثى شيعه، احتجاج به نقل پاره اى از مباحثات، مناظره ها واستدلالاتى كه پيشوايان معصوم در شرايط زمانى و مكانى مختلف داشته اند پرداخته است. آگاهى از نكات ذيل براى آشنايى با اين اثر مفيد است:
1 ـ احمد بن على بن ابى طالب طبرسى (متوفى قرن 6ه* ق) مؤلف اين اثر ارزشمند، در آغاز كتاب فصلى را به بيان فضيلت گفتگو و احتجاج و اهميّت استدلال و دفاع برهانى از دين اختصاص داده و پس از آن مجموعه اى از مناظرات و مباحثات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، فاطمه زهرا سلام الله عليه و ائمّه اطهار عليهم السلام را به ترتيب تاريخ گرد آورده است. در لابلاى كتاب گفتگوها و استدلالاتى از حضرت زينب (س) و برخى از اصحاب ائمّه مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، هشام بن حكم و... و نيز برخى از علما همچون شيخ مفيد و سيّد مرتضى آمده است.
2 ـ در پايان كتاب نيز پاره اى از توقيعات و مكاتبات امام زمان (عج) نقل شده است كه تعداد آن به 363 حديث مى رسد.
3 ـ اكثر روايات اين كتاب مرسل است و در آن به اسناد حديث اشاره نشده است. مصنف علّت اين امر را مشهور بودن يا اجماعى بودن برخى از احاديث و نيز موافقت استدلالها با عقل سليم بيان مى كند.
4 ـ اين كتاب زير نظر آية الله جعفر سبحانى تحقيق شده و در دو جلد توسط انتشارات اسوه به چاپ رسيده است.
5 ـ در اين تحقيق علاوه بر مقابله با نسخ صحيح، توضيح واژه هاى مشكل و بيان نكات مفيد پيرامون مضمون برخى از روايات، احاديث بدون سند كتاب از منابع اصلى جستجو و سند كامل آنها بيان شده است.
مشكاة الأنوار از تأليفات عليّ بن حسن طبرسى در گذشته در اوائل قرن هفتم هجرى است. وى فرزند حسن بن فضل طبرسى مؤلّف كتاب مكارم الأخلاق و نوه امين اسلام فضل بن حسن طبرسى صاحب تفسير گرانسنگ مجمع البيان است. ويژگيهاى عمده مشكاة الأنوار عبارتند از:
1 ـ مؤلّف اين كتاب را در تتميم احاديث كتاب مكارم الأخلاق پدرش نگاشته است.
2 ـ عمده احاديث اين كتاب درباره آداب و اخلاق و مواعظ است. كتاب شامل ده باب اصلى و هر باب در چندين فصل تنظيم شده است.
عناوين ده باب اصلى عبارتند از: ايمان و اسلام، صفات شيعه افعال نيكو، آداب معاشرت، مكارم أخلاق، عيوب نفس و مبارزه با آن، مصائب و بلايا، امورى كه از آن نهى شده است، مواعظ، متفرقات.
3 ـ اغلب روايات اين مجموعه از كتاب محاسن برقى نقل شده است. برخى از روايات منقول در نسخه هاى موجود محاسن ديده نمى شود. اين مسأله نشانه ناقص بودن كتاب محاسن موجود است.
4 ـ در مجموع 1941 حديث در اين كتاب يك جلدى ارائه شده است.
5 ـ چاپ نفيس اين مجموعه به تحقيق آقاى مهدى هوشمند توسط انتشارات مؤسسه فرهنگى دار الحديث اخيراً به بازار عرضه شده است. اين تحقيق شامل ضبط دقيق نسخ مختلف كتاب، ذكر مصادر روايات، شماره و عناوين احاديث و شرح و بيان كلمات غريب است.
المحجّة البيضاء عنوان اثر اخلاقى محقق بزرگ ملامحسن فيض كاشانى در گذشته به سال 1091 هجرى است مؤلف اين كتاب را در شرح و اصلاح احياء العلوم امام محمّد غزّالى نگاشته است. گرچه اين كتاب ناظر به موضوعات اخلاقى است، ولى از آنجا كه مؤلّف فراوان از آيات و روايات استفاده مى كند، مى توان آن را از زمره آثار روايى شيعه نيز به شمار آورد.
مؤلّف علاوه بر پالايش احياء العلوم از عقايد نادرست، روايات دروغ و حكايتهاى غيرقابل باور، در هر بحث روايات بسيارى از منابع شيعه بر آن افزوده و توضيحات ارزنده اى را بيان داشته است.
اين كتاب از چهار بخش: عبادات، عادات، مُهلكات و منجيات تشكيل شده است. بخش عبادات مشتمل بر كتاب علم، عقايد اساسى، اسرار طهارت، نماز، روزه، زكات، آداب تلاوت قرآن، حج و كتاب اذكار و ادعيه است. بخش عادات شامل آداب خوردن و آشاميدن، نكاح، كسب، معاشرت و... است. بخش مهلكات به بيان مفاسد و رذايل اخلاقى مانند شهوت، غضب، حسد ، كينه، ريا، عجب و... و درمان آنها پرداخته است. بخش منجيات به بيان فضائل و صفات پسنديده همچون صبر، زهد، توحيد، رضا، ذكر و... اختصاص دارد.
اين اثر با تصحيح آقاى على اكبر غفّارى در چهار مجلَّد منتشر شده است.
اين كتاب كه در برگيرنده مهمترين احاديث فقه شيعه در أبواب مختلف است، محصول هيجده سال تلاش و پشتكار محدّث بزرگ شيعه شيخ حرّ عاملى از علماى قرن يازدهم هجرى (1033 ـ 1104 ه* ق) است.
امتيازات و ويژگيهاى منحصر به فرد اين اثر ارزشمند موجب شده است كه اين مجموعه همواره مرجع فقها و طالبان علوم دينى و مدار همه بحثهاى فقهى در حوزه هاى علمى شيعه باشد. ويژگيهاى مهم اين مجموعه روايى عبارتند از:
1 ـ در اين اثر 35868 حديث در أبواب مختلف فرائض، آداب و احكام گردآورى شده است.
2 ـ مصادر و منابع وسايل الشيعه علاوه بر كتب اربعه، بيش از 170 اثر است كه مؤلّف در خاتمه اثر خود به معرّفى و توثيق آنها پرداخته است.
3 ـ ترتيب گردآورى و تنظيم احاديث بر اساس مباحث كتاب شرايع الإسلام علّامه حلّى است.
4 ـ از وسائل الشيعه بجز چاپ قديم آن دو چاپ تحقيق شده در دست است:
1 ـ همراه با تحقيق ارزنده مرحوم عبدالرحيم ربّانى شيرازى در بيست جلد.
2 ـ با تحقيق مؤسسه آل البيت همراه با حواشى مؤلّف و بيان مصادر و مراجع در سى جلد.
5 ـ مؤلّف احاديث كتاب را در پنجاه موضوع فقهى تنظيم كرده و در پايان كتاب خاتمه مفصّلى را در دوازده بند آورده است كه در آن به ذكر مطالب بسيار ارزشمندى پيرامون مصادر، اسانيد و رجال حديث و مسائل ديگر پرداخته است.
6 ـ دويست سال پس از شيخ حرّ عاملى، محدّث خبير ميرزا حسين نورى تصميم گرفت تا احاديث نادر ديگرى را از برخى كتب روايى كه يا در دسترس شيخ حرّ نبوده و يا آنها را براى نقل حديث معتبر نمى دانسته، گردآورى و در مجموعه اى به نام مستدرك الوسائل عرضه كند.
شبكه حديث