آشنايي با مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامي
آشنايي با مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامي
در جهان امروز، كه شاهد گسترش دامنه علوم در رشته هاىگوناگون و تخصصهاى بسيار در هر رشته ايم، كتابهاى دائرة المعارف [ecyclopedia] راهگشاى جوامع علمى و اهل تحقيق براى دستيابى سريع به منابع و اطلاعاتى هستند كه آگاهى بر آنها نياز به عمرى كند و كاو و جست و جو در يك زمينه خاص دارد كه با گستردگى موضوعات علمى و رشته هاى تخصصى، امرى دست نيافتنى است. اكنون دائرة المعارفهاى گوناگونى در اختيار ما قراردارند،برخى از آنها چكيده دانش و فرهنگ انسانى را به گونه كلى، به خوانندگان عرضه مى كنند، و در پى طرح مسائل جزئى و بحثهاى گسترده نيستند. هدف از گردآورى چنين مجموعه هايى، بالا بردن سطح اطلاعات عمومى در جوامع بشرى و دستيابى محققان و دانش پژوهان به اطلاعات كلى و اجمالى است. گروه ديگرى از دائرة المعارفها، بر رشته معينى از علوم ومعارف تكيه دارند و خلاصه مسايل، موضوعات و ديدگاههايى را در بردارند كه دانشمندان و محققان در آن رشته به آنها دست يافته اند. دائرة المعارف فقهى در اين گروه جاى دارد و هدف آن ارائه مجموعه اى از مسائل و موضوعات فقهى اسلام به صورت جامع و فراگير است تا ضمن ريشه يابى اين مسائل و موضوعات در متون اصلى اسلام: قرآن و احاديث، نظرى به آراى فقها و دانشمندان اسلامى در هر عصرى، داشته باشد و سير تطور اين نظريات و تاثيرات مختلف زمانى، مكانى ... را بر اين روند نشانگر باشد. جهت دستيابى به مدخلهاى فقهى و همچنين دسته بندىمطالب و تنظيم محتويات كتابهاى تخصصى فقهى و جمع بندى كلمات فقهاء به گونه اى كه بتوان از آنها در متد دائره المعارف نويسى تخصصى در دانش فقه استفاده كرد، لازم بود ابتداء يكى از مشروح ترين كتابهاى فقه شيعه فهرست گيرى شود كه كتاب جواهرالكلام مرحوم شيخ محمد حسن نجفى، قدس سره، به جهت گستردگى مسائل و مباحث فقهى موجود در آن و همچنين به جهت كامل بودن و در برداشتن تمامى بابهاى فقه از عبادات و معاملات و قضا و شهادات تا حدود و ديات و غيره و تطابق استدلالها و نتيجه گيريهاى آن با نقطه نظرهاى مرحله فعلى فقه اجتهادى در مذهب اماميه، به عنوان بهترين كتاب در اين راستا انتخاب شد و بدين ترتيب، مقدمه نگارش دائره المعارف فقهى از فهرست بردارى اين كتاب شروع شد كه در اين رابطه نيز به دو سبك فهرست گيرى و ياراهنماى مطالب فقهى دست يافتيم. 1. فهرست الفبايى و يا معجم الفبايى جواهر2. فهرست موضوعى تفصيلى جواهربدين ترتيب، دو برنامه مقدماتى در دستور كار مؤسسهدائره المعارف قرار گرفت. برنامه فهرست الفبائى جواهراين سبك فهرست گيرى در حقيقت، شباهت زياد به متددائره المعارف نويسى دارد كه مى توان آن را به عنوان دائره المعارف فقه جواهر مطرح كرد; زيرا در اين برنامه، تمامى مدخلهاى فقهى، كه متناسب با كتاب جواهر مطرح شده است، به دست مى آيد در اين روش الفبايى تحت هر مدخل و اصطلاح فقهى، مطالب مربوط، از بابهاى فقهى گوناگون، در محدوده آنچه كه در كتاب جواهر آمده، به گونه خلاصه و اجمالى جمع آورى و تقسيم بندى متناسب با آن مدخل مى شود و بدين ترتيب، مقدار بسيارى از مدخلهاى فقهى مورد نياز در دائره المعارف كل فقه شيعى به ست خواهد آمد و همچنين روش و متد جمع آورى مطالب فقهى مربوط به هر مدخلى كه در جايگاهها و بابهاى گوناگون به گونه پراكنده در كتابهاى فقهى يادشده است، مشخص مى گردد و اين امر، مقدمه بسيار مهم و در حقيقت چارچوب اصلى نگارش دائره المعارف فقهى را مشخص خواهد كرد و خدمتى خواهد بس عظيم به كتاب پرارزش جواهرالكلام. اين سبك فهرست گيرى را مى توان در دو سطح تدوين كرد: خلاصه و مشروح; كه هر دو سطح، اكنون آماده شده و در دست ويراستارى و آماده كردن براى چاپ و نشر است. برنامه فهرست موضوعى و تفصيلى جواهردر اين برنامه، نظر به تنظيم موضوعى كل محتويات فقهجواهرى است، بدان گونه كه بتوان كليه مطالب فقهى: قولها، استدلالها و فتاواى موجود در جواهر را از يكديگر جدا كرد و براى استفاده، هر يك از آنها را به آسانى در اختيار محقق قرار داد كه اين امر، به خاطر اهميت فقه جواهر، گستردگى، عمق و تحقيقى بودن آن هدفهاى گوناگون و نتيجه هاى مهمى را در بر خواهد داشت ناگفته نماند، در سبك نگارش كنونى جواهر، اين مطالب در هم آميخته و نامنظم است و اين، كار ما را با دشواريهاى زيادى روبه رو كرد، چنانكه بدان اشاره خواهد شد. و اين برنامه آن وقت مشكل تر گرديد كه مبناى كار بر آن شد كه هيچ گونه حذف، حتى يك كلمه و يا تغيير و نقل به معنى در الفاظ جواهر كه مبتنى بر اجتهاد خارجى در فهم كلام صاحب جواهر خواهد بود، انجام نگيرد. جهت رسيدن به اين نظم موضوعى و تفصيلى لازم بود ابتداءكل مطالب فقهى كه در جواهر گسترده آمده، بررسى شود و به ستونها يا بخشهاى عمده تقسيم بندى شود كه پس از بررسيها و آزمايشهاى گوناگونى بحمداللّه موفق شديم در يك تحليل كلى محتويات كتاب پر بركت حواهر را در سه محور اصلى دسته بندى كنيم:
1. ديدگاههاو فتاواى فقهى صاحب جواهر
اين بخش مسائلو مدعاهاى شخص ايشان است كه اگر همه را در كنار يكديگر گرد آوريم، به مجموعه ديدگاههاى فقهى ايشان دست خواهيم يافت.
2. اقوال موافق و يا مخالف
(كه بخش ديگر از مباحث جواهررا تشكيل مى دهد)
3. استدلالها و مناقشه ها
كه بر اثبات يك مدعاى فقهى و يارد آن اقامه شده است. اين مجموعه ها در اين برنامه از يكديگر جدا شده و در سهستون قرار گرفته است. ستونهاى ديگرى هم در كنار اين سه ستون جهت علامت گذارى و كد سازى مى توان قرار داد. به عنوان مثال اگر مبحثى استطرادا در جايى مطرح شده است (مثلا بحث تزكيه در لباس مصلّى) مى توان آن را با كد استطرادى يودن مشخص كرد. همچنين اگر بحثى مشترك باشد، به عنوان نمونه: بلوغ در جاهاى فراوانى مثل كتاب صوم، حجر و... طرح شده است، مى توان علامت مشتركى براى آن قرار دهيم. همچنين اگر بحثى غير فقهى در جايى مطرح شده باشد، مثلا رجالى و يا اصولى و... مى توان آن را مشخص كرد.بدين گونه مى توانيم تمامى مطالب اصولى و يا رجالى صاحب جواهر را ثبت كنيم. همچنين مى توان با دادن كدهاى گوناگون ديگر زمينه استفاده هاى نرم افزارى ديگرى را جهت تحقيقات گوناگون در كتاب جواهر، در صورت دادن آن به ترتيب ذكر شده به كامپيوتر، براى تحقيق تضمين كرد. اهداف برنامه مهم ترين اهداف اين برنامه عبارتند از:
1. تجزيه و تحليل و آماده سازى جواهر براى محقق. با توجهبه پراكندگى محورها و مطالب فقهى در جواهر، تجزيه مطالب جواهر به مقولات مورد نظر، براى محققان، مدرسان و فضلاى علوم دينى كه مى خواهند از جواهر استفاده ببرند، اهميت بسيار دارد، زيرا كه بدون هيچ گونه فزونى و يا كاستى و حتى تقديم و يا تاخيرى در متن جواهر، با نظم ياد شده كليه مطالب اين كتاب، به راحتى درخور دستيابى محققان خواهد بود و بدين ترتيب، خيلى از دشواريها و پيچيدگيهاى موجود در فهم جواهر، كه از درهم آميختن مجموعه هاى يادشده رخ مى دهد، برطرف خواهد شد و در حقيقت، اين نظم و جداسازى محورهاى ياد شده توضيح الجواهر است.
2. با جدا كردن محورهاى ياد شده مى توان هر يك از آنها راجدا مورد استفاده و تحقيق قرار داد و در حقيقت هر محققى بر حسب پژوهش مورد نظرش مى تواند آنچه را كه در زمينه آراى فقهاء در هر مساله و يا استدلالها و مناقشات و يا مدعيات شخص صاحب جواهر و يا اجماعات و شهرتها در هر مساله اى برداشت كند كه در اين رابطه به محقق نويسنده مقالات دائره المعارف خدمت بزرگى خواهد شد و بدين ترتيب اين برنامه ها نيز از جمله مقدمات لازم و مفيد جهت نگارش دقيق وعميق و گسترده دائره المعارف فقه شيعه قرار مى گيرد.
3. همچنين با جداسازى محورهاى ياد شده امكان استفادهنرم افزارى و برنامه هاى پژوهشى و تحقيقاتى ديگر، كامپيوتر باز خواهد شد كه فايده هاى بسيارى را در بر خواهد داشت. دشواريهاى تحقيقپژوهش مورد نظر، با دشواريهاى خاص، روبه روست ازجمله:
1. از آن جايى كه مطالب جواهر، بسيار گسترده و از ژرفاىويژه اى برخوردار است، تقسيم بندى دقيق كل جواهر در مجموعه هاى ياد شده بسيار مشكل است و نياز به دقتهاى فراوان و زحمتهاى زيادى دارد .
2. عامل ديگر، چگونگى تدوين كتاب جواهر است. صاحبجواهر اظهار دارد: اين كتاب را براى آن تدوين كرده است كه در مسافرتهايى كه دارد، احتياج به كتابهاى زياد نداشته باشد. بنابراين، جواهر به گونه اى در حكم يادداشتهاى شخصى است. به همين جهت، پيچيدگى و بى نظمى و تاخير و تقديم در جواهر ديده مى شود. مثلا بدون مقدمه وارد مطلب مى شود، با آوردن «بل » مطلبجديد و يا موضوع مفصلى را شروع مى كند. لذا اگر كسى در جواهر دقت نكند و زمينه لازم را نداشته باشد، ورود و خروج مباحث را نمى تواند تشخيص بدهد.
3. از آن جائى كه مبناى برنامه بر آن است كه هيچ گونهحذف و يا تغيير و يا نقل معنائى در الفاظ كتاب شريف جواهر انجام نگيرد و در عين حال تسلسل لفظى آن نيز بهم نخورد، تنظيم جواهر در محورهاى ياد شده در ابتدا غير ممكن مى نمود كه با عنايات اهل بيت، عليهم السلام، و توفيقات الهى اين مشكل را نيز توانستيم حل كنيم و با كمك از فضلاى حوزه، بحمداللّه اين برنامه نيز در شرف كمال شدن است. شيوه استفادهاين پژوهش به دو شكل قابل عرضه است:
1. نرم افزار كامپيوتر: در شكل ارائه كامپيوترى آن،ميدانهاى وسيعى براى استفاده است. باكدها و مرتبطات مى توان براى هر مدخل مطالب مربوط به آن را به دست آورد. در زير عنوان هر مدخل، مى توان ديدگاههاى صاحب جواهر، اقوال و استدلالها را به گونه اى مشخص و جداى از يكديگر، مشاهده كرد وبراى كارهاى پژوهشى و نيز تحقيقات آينده در قلمرو دائره المعارف نويسى فقه از آن بهره كرد.
2. نشر به شكل كتاب : نشر جواهر موجود به شيوه اى كهمطالعه كننده خود به خود بتواند مجموعه هاى سه گانه را از يكديگر جدا كند، در عين حالى كه هيچ تصرفى در الفاظ جواهر نشده باشد و تنها در چگونگى چاپ نكات و ظرافتهايى اعمال بشود اين مطلب، از توفيقات مهم اين برنامه بود. البته جهت استفاده بيشتر تحقيقى سعى شده در موارد نادرى چنانكه ابهامى در ضمير و يا اسم اشاره اى در الفاظ جواهر باشد، ميان دو كروشه آن ابهام رفع شود كه اين عمل، هيچ گونه تصرفى در متن كتاب به شمار نمى رود و ليكن گنجينه هاى اين كتاب شريف را براى محققان و پژوهشگران به ارمغان خواهد آورد. مراحل كاربراى اجراى اين برنامه، از محققانى كمك گرفته شد كهدست كم هشت سال درس خارج رفته باشند، تا توانايى استفاده از جواهر را داشته باشند. آنان در مرحله اول جواهر را در سه محور ياد شده جدا و در فيشها يادداشت مى كنند، بدين گونه: ديدگاههاى فقهى صاحب جواهر، سپس اقوال فقها و آن گاه استدلالها و مناقشه ها، با ذكر دقيق جلد و صفحه. در مرحله دوم، جمعى ديگر از فضلاء كه در سطح عالى ترقرار دارند، مطالب يادداشت شده را كنترل مى سازند، با جواهر تطبيق مى دهند و اشكالات را بر طرف مى كنند. در مواردى كه موضوع، پيچيدگى بيشتر داشته باشد، گاه چندين بار كار كنترل صورت مى گيرد. در حال حاضر، مرحله اول كار، پايان يافته است و درمرحله دوم كنترل نيز چندين جلد آن به انجام رسيده است و در مورد استفاده نرم افزارى نيز مقدمات آن فراهم شده است. در رابطه با چاپ هر يك از دو برنامه ذكر شده، اميد است با عنايات اهل بيت(ع) بتوانيم تا پايان سال جارى يك جلد از آن را منتشر كنيم.