ولايت و ولى در عرفان شيخ نجم الدين كبرى و مولانا جلال‏الدين رومى

دكتر محمود يزدى مطلق (فاضل)

الدين حسين خوارزمى كه از معاريف عرفان سده نهم هجرى است درباره نجم‏الدين كبرى گويد: برگزيده حضرت پروردگار، بغايت عظيم الشأن و رفيع المكان بوده است و انوار ولايت و آثار هدايت او، مشارق و مغارب آفاق را منوّر و مزيّن ساخته...7. او از خانواده اهل علم بود، پدرش عالمى صوفى مشرب و اهل حال بود. شيخ نجم‏الدين از همان كودكى بسيار باهوش بود و در دبستان، مشكلات و غوامض مسايلى را كه از سوى استادش مطرح مى‏شد از ديگر دانش‏آموزان زودتر در مى‏يافت8. در نوجوانى دروس ابتدايى را در زادگاهش شهر خيوه نزد پدرش شيخ ناصرالدين عمر بن محمد بن عبداللّه‏ و ديگران فرا گرفت. در جوانى شوق علم حديث،او را به سير و سفر داشت و بمقتضاى رسم آن روزگار به مسافرت در بلاد پرداخت، در نيشابور محضر ابوالمعالى فراوى، متوّفاى 578 هـ ق، را درك كرد و در همدان نزد حافظ ابوالعلاء عطار، متوّفى 569 هـ ق و در اصفهان به حوزه درس ابوالمكارم لبان، متوّفى 597 هـ ق و ابوجعفر صيدلانى، متوّفى 568 هـ ق و در تبريز خدمت ابومنصور حفده متوفى 571 هـ ق و در مكه نزد ابومحمد طباخ و در اسنكدريه از محضر ابوطار سلفى متوفى 576 هـ ق سماع حديث كرده است و از آنها اجازت دريافت داشته است و به كتب و معارف صوفيه نيز تمايل پيدا مى‏كند و ظاهرا در سال 568 هـ ق رساله قشيريّه را از ابوالفضل محمدبن سليمان همدانى سماع كرده است9. در مصر به صحبت شيخ المشايخ روزبهان كبير وزان مصرى كازرونى الاصل رسيد كه روزبهان، ساكن مصر و از مريدان شيخ ابوالنجيب سهروردى بوده است و مدتى در محضر او به رياضت اشتغال داشته تا اين كه ابواب فتوحات غيبى بر او گشاده مى‏شود و سعادت انس با عالَمِ قدس به او دست مى‏دهد، و حالاتش‏در نظر شيخ پسنديده مى‏آيد و او را به فرزندى قبول مى‏كند و شيخ روزبهان وى را به دامادى خود قبول ميكند ونجم‏الدين كبرى از آن دختر، دو پسر مى‏آورد10و سپس به خدمت بابا فَرَج تبريزى مى‏رسد كه از اولياى اخفياى تبريز بوده است. شيخ نجم‏الدين كبرى از تبريز عزيمت عراق به مصر مى‏كند و بااشاره بابا فرج در ضمن سفر به نزد عمار ياسر بدليسى، متوفى 582 هـ ق شرفياب مى‏شود، عمار ياسر از خلفاى ابوالنجيب سهروردى بود. شيخ عمار ياسر وى را نزد اسماعيل قصرى فرستاد كه از دست او خرقه گرفت11. بنا به پيشنهاد شيخِ خود به خوارزم باز مى‏گردد و به نشر طريقت و ارشاد مى‏پردازد و بعنوان يك شيخ بزرگ صوفى در خوارزم و خراسان چنان حيثيت و اعتبارى براى تصوف بوجود آورد كه مدتها مورد قبول و اعتقاد عامه و مرجع روحانى آنها شد. مؤلفين اسلامى او را در تصوف شاگرد سه استاد برجسته عصر دانسته‏اند اما شيخ شجره ارادت خويش را بخط شريف خود چنين نوشته است:صحبت شيخنا الامام عمار بن ياسر وهو صحب الشيخ ابا النجيب السهر وردى وهو صحبت الشيخ احمد الغزالى وهو صحب الشيخ ابابكر النساج وهو صحب الشيخ اباالقاسم الگرگانى وهو صحب الشيخ اباعثمان المغربى وهو صحب الشيخ اباعلي الكاتب وهو صحب الشيخ اباعلي الرودبارى وهو صحب الجنيد وهو صحب السرى السقطى وهو صحب المعروف الكرخى وهو صحب الداؤد الطايي وهو صحب الحبيب العجمى وهو صحب الحسن البصرى وهو صحب عليبن ابيطالب(ع) وهو صحب سيد المرسلين وخاتم النبيين محمد المصطفى(ص).12شجره خرقه شيخ نجم‏الدين كبرى بشرح زير است: او خرقه را از دست شيخ‏الشيوخ اسماعيل قصرى، او از محمد بن مانگ يل = مالكيل،او از وراد بن محمد معروف به خادم الفقراء (و او از داود از محمد خادم الفقراء)او از ابوالعباس بن ادريس،او از ابوالقاسم بن رمضان،او از ابويعقوب طبرى،او از شيخ عبداللّه‏ بن محمد بن عثمان،او از شيخ ابويعقوب نهر جودى ،او از ابويعقوب سوسى،او از شيخ عبدالواحد بن زيد،او از تاج التابعين كميل بن زياد،او از على بن ابيطالب(ع).13شيخ نجم‏الدين كبرى استاد عده‏اى كثير از بزرگان مشايخ ايران بوده است كه هر يك از عالمان و انديشمندان و شاعران بزرگ بوده‏اند. حمداللّه‏ مستوفى گويد: در مدت عمر دوازده كَس را به مريدى قبول كرده اما همه مشايخ كباراند14 و قاضى‏نوراللّه‏ شوشترى اين امر را يكى از دلايل تشيّع او به حساب آورده15از جمله مريدان و تربيت يافتگان مشهور شيخ نجم‏الدين كبرى عبارتند از:

1- ابو سعيد مجدالدين شرف‏بن‏مؤيدبغدادى مقتول بسال 607يا616هـ ق كه از بغدادبه‏خوارزم‏مهاجرت‏كرده است.

2- شيخ سعدالدين محمد بن مؤيد حَمَوى، متوفى 650 هـ ق كه آثار متعدّدى از او به جاى مانده است .

3- شيخ سيف‏الدين باخرزى، متوفى 658 هـ ق كه در بخارا پس از شيخ به تعليم اشتغال داشته است.

4- شيخ‏عين‏الزمان جمال‏الدين‏گيلى،متوفى651هـ.ق؛

5- شيخ باباكمال جَندى؛

6- شيخ نجم الدين رازى معروف به ـ دايه ـ مؤلف مرصاد العباد، متوفى 645 هـ ق؛

7- شيخ بهاءالدين محمد معروف به بهاء ولد پدر مولانا جلال الدين مولوى، متوفى 628 هـ ق؛* شيخ آغابزرگ تهرانى (ره) در طبقات اعلام الشيعه نام نجم‏الدين كبرى را جزء رجال شيعه ياد كرده است.

8- شيخ فريدالدين عطارنيشابورى،مقتول 628 هـ ق؛

9- شيخ رضى‏الدين على بن سعد جوينى لالاى غزنوى، متوفى 642 هـ ق؛

10- شيخ‏بهاءالدين‏زكريامولتانى، متوفى641هـ ق.16شرح حال هر يك از نامبردگان را معصوم عليشاه و جامى و ديگران نوشته‏اند.17تواضع، حسن معاشرت، قدرت روحى، نفوذ كلمه، هوش سرشار و دانش بسيار نجم‏الدين كبرى باعث شد تا بعدها او را بعنوان ـ پدر سلاسل فقر ـ لقب دهند، چون فرقه‏اى را تأسيس كرد كه از او فرقه‏هاى متعددى در تصوف منشعب گرديد و تصوف ايرانى پس از او بسيار وسعت يافت. او توانست با كمك شاگردانش در مقابل سلسله سهرورديه در مغرب، سلسله كبرويه را در مشرق پى‏ريزى كند و دامنه تعليماتش را از خراسان و ماوراءالنهر تا شام و آسياى صغير گسترش دهد.18مذهب شيخ نجم الدين كبرى: تاج‏الدين سُبكى، متوفى 771هـ ق بنقل از معين‏الدين محمد بن عبدالغنى بن نقطه حنبلى، متوفى 619 هـ ق، مؤلف كتابى در انساب19 تصريح مى‏كند كه نجم الدين كبرى شافعى مذهب بوده است.20ياقوت حمومى، متوفى 626 هـ ق كه در حمله مغول در خوارزم بوده است و از آنجا بيرون رفته است مى‏گويد: خَيوَق به فتح اول و سكون دوم و فتح واو و آخرش ـ قاف ـ نام شهرى است از نواحى خوارزم (جايگاه شيخ نجم‏الدين كبرى) ساكنين اين محل شافعى مذهب هستند، بخلاف ديگر شهرهاى خوارزم كه حنفى مى‏باشد.21 لكن در رساله الساير الحاير، نجم‏الدين كبرى مى‏گويد:درود بى‏نهايت برخلاصه موجودات و خواجه كاينات، محمد، رسول اللّه‏ باد، و اهل بيت او، خاصه فرزندان و نبيرگان او22...خوانسارى حكايتى را از نجم‏الدين كبرى بنقل از شرح ديوان امير المؤمنين عليه السلام، از قاضى كمال‏الدين مير حسين بن معين الدين حسينى ميبدى، متوفى 911 هـ ق آورده است كه در خواب، رسول خدا(ص) را ديديم كه على عليه‏السلام با او بود، من با على(ع) مصافحه كردم بمقتضاى حديثى كه رسول خدا(ص) فرموده است(«من صافح علّيا دخل الجنّة...»23.شيخ آغابزرگ تهرانى (ره) در طبقات اعلام الشيعه نام نجم‏الدين كبرى را جزء رجال شيعه ياد كرده است چنانكه گذشت بنقل حمداللّه‏ مستوفى كه نجم‏الدين كبرى در مدت عمر دوازده كس را به مريدى قبول كرده است و قاضى نوراللّه‏ شوشترى اين امر را يكى از دلايل تشيّع او به حساب آورده است و گويد كه: چون پيران حقيقى او منحصر در دوازده امام بودند لذا در جانب مريدان نيز رعايت عدد پيران نموده... و در مدت عمر دوازده مريد بيش قبول نكرد24. همچنين نجم‏الدين كبرى، پيشواى زمان در مقاومت و نبرد عليه مغولان بود و كشته شدن او به دست مغولان در سال 618 هـ ق و عطار نيشابورى در سال 627 هـ ق و تخريب حرم امام رضا(ع)، امام هشتم شيعيان به دست همين مغولان در سال 617 هـ ق مسأله رويارويى تشيع و تسنن افراطى را تداعى مى‏كند، يكى از سلسله‏هاى فتيان كه سند خود را از طريق نجم‏الدين كبرى به جنيد و از او به معروف كرخى وازطريق على بن موسى‏الرضا(ع) به پيغمبر پيوند يافته است، و از جمله آداب فتوت مقرر است حلوايى كه با آتش تهيه نشده باشد، صرف كنند، چنين حلواى پس از اجتماع غديرخم، ميان مردم توزيع گرديده است.25 ونيز شجره ارادت خويش را شيخ نجم‏الدين به حضرت على بن ابى‏طالب(ع) مى‏رساند، همچنين شجره خرقه او به حضرت على بن ابى‏طالب(ع) مى‏رسد26. و پيوند تصوّف كبرويه با تشيّع، و وجود تعدادى از شيعه خراسان و ماوراء النهر در بين مريدان شيخ نجم‏الدين كبرى27، و نقل عطار نيشابورى از سلسله پير خود در كتاب مظهرالعجائب اگر صحت انتساب اين اثر را به عطار صحيح بدانيم؟ درباره نجم الدين گويد:

و شواهدى ديگر است كه نمادهاى تشيع شيخ نجم الدين كبرى را جلوه‏گر مى‏سازد، مگر اين كه تمايلات شيعى را در ميان شافعى مذهبان بتوان تا حدودى جستجو كرد.آثار نجم الدين كبرى: او

دكتر توفيق سبحانى نام سى و دو اثر از آثار شيخ نجم‏الدين كبرى را ياد مى‏كند با نسخه‏هاى خطى موجود از آن30. بيشتر مؤلفين اسلامى بهنگام بيان احوال نجم‏الدين كبرى، آثار او را نيز ذكر كرده‏اند از جمله حاجى خليفه31 واسماعيل پاشا بغدادى32 نام هفت اثر از آثار نجم‏الدين كبرى را ياد كرده است، لكن آقاى دكتر اسداللّه‏ خاورى تحليل شايسته‏اى از آثار شيخ كرده و نسخه‏هاى خطى آنها را در كتابخانه‏هاى تركيه نشانه داده است و كلاً چهار رساله فارسى بنامهاى :

1- آداب المريدين

2- رسالة السائر الحائر الى السائر الواحد الماجد.

3- كتاب سكينة الصالحين

4- رسالة وصول الى اللّه‏وهفت اثر بزبان عربى را بنامهاى:

1- فوائح الجمال و فواتح الجلال

2- تفسير عين الحياة = تفسير كبرى

3- رسالة الاصول العشرة = معشره

4- بدون عنوان

5- رساله الى الهائم الخائف من لومة اللائم

6- رسالة السلوك

7- هم العاليةو چهار رساله ديگر را منسوب به شيخ كبرى مى‏داند:

1- شرح بعضى ما اعطانى اللّه‏ من نعمة الفقر

2- رساله در رياضت نفس

3- رساله ذكر مذكور

4- هداية الطالبين33در خاتمه به چند نسخه خطى ديگر از آثار شيخ نجم‏الدين كبرى كه نگارنده اين سطور از وجود آنها آگهى يافته است اشاره مى‏شود:

1- آداب الصوفيه؛ نسخه ضميمه مجموعه شماره 5/12013 مجلس شوراى اسلامى.

2- اقرب‏الطرق؛ نسخه ضميمه‏شماره 13007 رضوى.نسخه ضميمه شماره 4/887 الهيات مشهد. نسخه شماره 3536 رضوى. نسخه شماره 6313 رضوى = ترجمه...نسخه شماره 7036م آية اللّه‏ مرعشى در قم.نسخه شماره 7410م آية‏اللّه‏ مرعشى تحرير 1044 هـ.

3- تفسير نجم‏الدين كبرى (عين الحيات)؛ نسخه شماره 6957 رضوى.

4- رساله السفينة (سكينة الصالحين؟)؛ نسخه مجلس شوراى اسلامى شماره 5/12006.

5- منهاج السالكين و معراج الطالبين؛ نسخه شماره 5/549 آية اللّه‏ خامنه‏اى به كتابخانه رضوى.

6- نصايح شيخ نجم‏الدين؛ نسخه شماره 1/2305 مجلس شوراى اسلامى.

7- هداية الطالبين؛ نسخه شماره 1/2305 كتابخانه گنج‏بخش پاكستان. اشعار شيخ نجم‏الدين كبرى؛ رباعيات...شيخ نجم‏الدين كبرى، مانند غالب مشايخ بزرگ داراى اشعارى با مذاق عرفانى بوده است كه رضاقلى خان هدايت تعداد سيزده رباعى از نجم‏الدين كبرى را نقل كرده است34. و برتلس حدود بيست و پيج رباعى از سروده‏هاى نجم‏الدين كبرى را آورده است كه برخى از آنها به ديگران نيز نسبت داده شده است35. در ريحانة‏الادب و *يكى از اركان طريقت شيخ نجم‏الدين كبرى ـ نظريه او در باب ولايت است .رياض العارفين و روضات الجناب، سه رباعى ديگر به شيخ نجم‏الدين كبرى نسبت داده شده است. بنابرين آنچه از اشعار او ديده شده است سى و هشت بيت است. لكن در تذكره اقطاب اويسى تعداد هشتاد و يك بيت از اشعار نجم‏الدين كبرى را آورده است كه شامل سى و نه رباعى و سه مفردات منسوب به او36.ولايت و ولى در عرفان نجم‏الدين كبرى تا قيامت، آزمايش دائم است پس به هر دورى ولّىِ قائم است يكى از مسايل مهم تصوّف، مسئله ولايت است كه گويند ملهم از كتاب و سنّت مى‏باشد، هُجويرى متوفى 465 هـ فرمايد:جمله مشايخ اندر حكم اثبات ولايت موافق اند... ولايت ربوبيت بود و از آن است كه خداوند تعالى گفت: هنا لك الولاية للّه‏ الحقّ37... اما ولى روا باشد كه فعيل بود بمعنى مفعول چنان كه خداوند تعالى گفت: «وهو يتولّى‏الصالحين»38...«وانَّ الكافرين لامولى لهم»39 اى لاناصر لهم، چون كفّار را ناصر نبود لا محاله مؤمنان را ناصر بود كه نصرت كند و عقول ايشان اندر استدلال آيات و بيان معانى دلهاى ايشان و كشف براهين بر اسرار ايشان ونصرت كند ايشان را بر مخالفت نفس و هوا و شيطان...40همچنين آيه كريمه: «الا ان اولياء اللّه‏ لاخوف عليهم ولا هم يحزنون»41 و آيه مباركه: «اللّه‏ ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور»42. و نيز رسول خدا صلىّ اللّه‏ عليه و آله فرمود: «لقد اسرى بى فأوحى اللّه‏ الى... يا محمد من آذى لى وليا ارصدنى بالمحاربة...» 43و در حديثى ديگر پيامبر اكرم(ص) از جبرئيل و از او خداى تعالى روايت كند كه فرمود: «اوليائى تحت قبابى{قبائى}لايعرفهم غيرى الا اوليائى»44.بر اين اساس كه اغلب صوفيه بويژه بعد از ابن عربى بر اهميت مقام اوليا تاكيد مى‏كنند و گويند چون اوليا مستغرق در خالق هستند، قواى روحانى تازه‏اى مى‏يابند تا سواحل انسانى كره خاكى را شستشو نمايند و بدين منظور پيوسته به همنشينى با اوليا توصيه مى‏كنند، زيرا راه پر مخاطره‏اى در پيش است و اين راه براى سالك، خطر گمراهى دارد، لذا بسيارى از فرق صوفيه عقيده دارند كه ولى لازم است تا سالك را در طلب و طريقت هدايت كند، و اين امر در همه ادوار ادامه دارد. ابن عربى گويد: چون ولايت عبارت است از فلك محيط عام، لذا هيچگاه انقطاع نپذيرد.. خداى سبحان در كتاب عزيزش خويش را نه بنام رسول ناميده است و نه نبّى،لكن خود را به اسم ولى متّصف نموده است آنجا كه فرمايد: «هو الولى الحميد».45 و اين نامه باقى است و بربندگان خداى نيز در دنيا و آخرت جارى مى‏باشد46.يكى از اركان طريقت شيخ نجم‏الدين كبرى ـ نظريه او در باب ولايت است و ما بقدر ميسور از آن سخن خواهيم گفت:لزوم و ضرورت وجود ولى در بيان احتياج خلق به ـ ولى ـ كه معلم و مرشد او باشد دلائل عقلى و نقلى متعدّدى اقامه شده است؛ ابتدا به ادّله نقليه در اينباب اشاره مى‏شود:در قرآن كريم آياتى هست كه تصريحا يا تلويحا بر اين امر دلالت دارد: از جمله «اطيعوا اللّه‏ واطيعوا الرسول و أولى الامر منكم»47.وآيه:«يا ايها الذين آمنوا التقوا اللّه‏ وكونوا مع الصادقين»48.و آيه: «قل ان كنتم تحبون اللّه‏ فاتبعونى بحببكم اللّه‏»49و آيه:«يا ايها الذين آمنوا التقوا اللّه‏ وابتغو اليه الوسيلاً وجاهد وافي سبيله لعلكم تفلحون»50 و مثل آياتى كه بسيارى انبياء عليهم‏السلام در آغاز دعوت به قوم خود مى‏گفتند: اتقوا اللّه‏ واطيعون51.همه اينها دلالت دارد بر احتياج خلق به ولى و وجوب رجوع مردم به وى. علاوه بر قرآن كريم، احاديث بسيارى در اينباب وارد شده است كه ذكر آنها را حوصله اين مقالت بيرون است. رجوع به كتاب الحجة از اصول كافى باب نياز به امام و ولى امر، و اين كه حجّت الهى تمام نشود بر خلق مگر به امام زنده ايكه شناخته شود، زمين بدون حجّت نيست و... مراجعه به كتاب سلطان عليشاه ما را از تفصيل بيشتر در اين خصوص بى نياز مى‏سازد52. اما ادله عقليه بر لزوم احتياج به ولى نيز بسيار است، تنها مؤلف كتاب ولايتنامه، بالغ بر ده برهان عقلى آورده است.

آراء و افكار شيخ نجم‏الدين كبرى مؤسس فرقه كبرّويه را مى‏توان در آثارش جستجو كرد، عقيده شيخ در باب ولى بشرح زير است: يكى از كتابهايى كه در شناخت طريقت عرفانى شيخ نجم‏الدين كبرى بسيار مهم است و در ميان آثار صوفيه از برجستگى خاصّى برخوردار است كتاب فوائح الجمال و فواتح الجلال است به نثر عربى كه خوشبختانه اين كتاب براى اولين بار در آلمان چاپ و منتشر شده است. اين كتاب شامل مباحث عالى، عرفانى و متضمن حلّ معضلات مراتب سير و سلو مى‏باشد، شيخ در فاتحه پنجم مى‏فرمايد: سالك طالب كه راه و رسم منزل‏ها را نمى‏شناسد همچون كودكى است كه به حدّ تميز نرسيده و سود و زيان خويش را نمى‏داند و نياز به ولى يا وصى يا قاضى و يا سلطان دارد تا ولايت امور او نمايد و در كارهايش وى را ارشاد نمايد. رسيدن به ثمرات مجاهده براى سالك غير ممكن است مگر به كمك ولى چنان كه گفتيم مسأله ولايت و ولى از اركان عمده طريقت شيخ نجم‏الدين كبرى است، او در رساله موجز و مختصر خود بنام: الاصول العشرة كه بنام ديگرى نيز مشهور است از جمله: رساله در بيان طريقت شُطّار، رسالة الطرق، رسالة الطالب الحق، اقرب الطرق الى اللّه‏ و رساله طريقت نامه نيز خوانده مى‏شود. با وجود ايجاز و اجمال، پر مطلب است و در تقرير مذهب شيخ، حكم كتاب مفصّلى را دارد چنين گويد:اصل پنـجم از اصـول دهگــانه ـ عزلت ـ است، و عزلت بيرون آمدن است از آميزش خلق به اختيار، و بريدن از ايشان، چنان كه به موت، مگر از خدمت شيخى كه به حق رسيده باشد و مربّى او باشد. و چنين شيخى همچون غسّال ميّت است. پس سزاوار آن است كه شخص پيش او همچون مرده باشد پيش غسّال، تا كه تصرّف كند در او، چنان كه خواهد. و اين تصرّف از براى اين است كه بشويد او را به آب ولايت از لوث حوادث و او جنابت بيگانگى، يعنى آنچه از ازدواج روح به نفس پيدا شده و مانع شهود دائمى گشته كه معبّر به صلات دائمى است53.شيخ نجم‏الدين كبرى معتقد است كه بدون ولايت و تصرّف كردن ولى در وجود سالك رسيدن به ثمره مجاهده براى او بسيار دشوار بلكه غير ممكن است، چون سالك، در طى مجاهده خويش هر اندازه كه تحت ارشاد و هدايت شيخ از وجود خاكى، آبى، نارى و هوايى خويش چيزى را از دست دهد، بيشتر شاهد و ناظر مكاشفات و مشاهدات خواهد شد و هر چه رهايى كلى و نهايى وى از وجود ترابى، مائى، نارى و هوايى خويش جز با موت كبير حاصل نشود، اما موت اختيارى كه از رياضت حاصل مى‏شود و وى را بقدر ممكن از بعضى تبعات اجزاء عناصر رهايى مى‏بخشد سبب مى‏گردد كه وى هر زمان در مدارج سلوك، انوار وعالم تازه‏اى كشف كند كه حاكى از احوال روحانى او در مراحل سيز خواهد بود. فى المثل وقتى براى وى اين واقعه دست دهد كه گويى دريايى هست و انسان كه در آن مستغرق گشته است، از آن عبور مى كند نشان آن است كه ـ بخش آبى ـ وجود در حال فانى شدن است. يا اگر چنان مشاهده كند كه گويى آتشى هست و او از آن بيرون مى‏آيد، اين مشاهده، حاكى است از فضاى آن بهره آتش كه در وجود او هست. وقتى نيز هست كه سالك پيش روى، فضايى گشاده مشاهده مى‏كند كه فراز آن هوايى است صاف و در آنجا كه نظر به پايان مى‏رسد رنگها مى‏بيند چون سبزى، سرخى، زردى و كبودى. اين مشاهده حاكى است از آن كه وى از اين هوا كه ركنى از اركان وجود جسمانى اوست، عبور خواهد كرد و به آن الوان، كه رموز و نشان‏ها است خواهد پيوست، اين الوان در واقع الوان احوال است... و حاكى از اطوار قلب و مكاشفات خلوت است كه در طريقت كبرويه اهميت خاص پيدا مى‏كند. البته نقش شيخ هم در كمك به * شيخ نجم‏الدين كبرى عقيده دارد كه ولى صاحب اسم اعظم است. وقتى بدرجه ولايت مى‏رسد كه از مرحله تلوين و تمكين گذشته باشد و بدرجه تكوين رسيده باشد.شناخت اين انوار و اطوار براى سالك فوق العاده مهم است و شيخ بهمين سبب براى سالك مقام ولايت دارد.ولايت شيخ در نزد نجم‏الدين كبرى، مبنى است بر ضرورت ارشاد و نگهدارى سالك از خطا، كه خود وى براى آن كفايت و رشد لازم را ندارد54.ولى كيست و نشان آن چيست؟خواجه عبداللّه‏ انصارى ميدان هفتاد و هشتم از صد ميدان را ـ ميدان ولايت ـ مى‏داند و گويد: از ميدان حقيقت، ميدان ولايت زايد، ايشان كه اهل اين خلقت اند ـ اولياـ اند و اوتاد در ميان ايشان، قوله تعالى: «الا ان اولياء اللّه‏ لاخوف عليهم ولاهم يحزنون».55واوليا را سه نشان است: سلامت دل، سخاوِت تن و نصيحت خلق. سلامت دل رستگى است از سه چيز: گله از حق و جنگ با خلق و پسند خود. و سخاوت تن را سه نشان است: دست به داشتن‏آنچه خودخواهى و به دل بازشدن از آنچه خلق در آنند،منتظر نبودن چيزى را از دنيا بيشى. ونصيحت خلق را سه نشان است: نيكوكاران را يارى دادن، و بر بدكاران ببخشودن، و همه خلق را نيك خواستن، اين اخلاق اوليا است. اصل اين نيكودلى است و جوانمردى و كم آزارى.56شيخ نجم‏الدين كبرى عقيده دارد كه ولى صاحب اسم اعظم است. وقتى بدرجه ولايت مى‏رسد كه از مرحله تلوين و تمكين گذشته باشد و بدرجه تكوين رسيده باشد، يعنى هنگامى كه از مشاهده صور و معانى عبور كرده باشد و به فناى از معانى در معنى المعانى و اصل شده باشد آن وقت است ك صاحب مقام ولايت مى‏شود كه بمنزله وصول به عين‏اليقين است كه اين منزل پس از عبور از مقام علم‏اليقين و حق‏اليقين است.57شيخ نجم‏الدين كبرى در رساله السائر الحائر الواجد الى السائر الواحد الماجد كه موضوع آن شرايط و احكام طهارت ظاهر و باطن از لوث آغشتگيها و مهلكات اخلاقى مى‏باشد كه با رعايت اين شرائط، سالكان وادى عرفان وجويندگان حقيقت را به منزل وصل مى‏رساند. او وصول به سدرة المنتهاى معارف الهى و قاب قوسين بقاء بعد النفآء را به ده شرط معلق كرده است كه شرط هشتم آن:اختيار صحبت صالحان و هجران از اخوان، سوء است. نجم‏الدين كبرى مى‏گويد كه: شيخ از اين صالحان باشد، و قال تعالى: «يا ايها الذين آمنوا القتوا اللّه‏ وكونوا مع الصادقين»58...و شرط شيخيّت آن باشد كه شيخ عالم باشد به كتاب خداى تعالى و سنّت رسول(ص)، و با اين همه صاحب مجاهدت و مشاهدت بود و صاحب فراست بود و صاحب همت و تصرّف بود. قال اللّه‏ تعالى: «قل هذه سبيلى ادعو الى اللّه‏ على بصيرة انا ومن اتبعني»59 و شيخ قلاوُز60 راه حق باشد. مخاوف و مفاسد و مهالكِ راه داند و صواب از ناصواب شناسد، و در ميان خواطر، تمييز و تفسير واقعات درويشان را صاحب ديده و ماهر بود. و واقعه كارى بود به يك درجه بلندتر از خواب، زيراكه خواب هم مشاهده بود و لكن عوام را باشد و بتعبير حاجت آيد، زيرا كه عوام را مصوره و مخيله قوى افتاده باشد، صاحب صورت و خيال باشند و غلظ61 حجاب ايشان را نگذارد كه معانى بيصورت و خيال ادراك كنند و اين علامت رهروان است كه ايشان به واسطه مجاهدت آن سبل از پيش ديده دل دور كرده باشند، معانى را بيصورتها و خيال ادراك كنند، آنگاه ديگر مجاهدت كنند تا مخيله و مصوره را ضعيف كنند، برهان آن مضمحل شود، صورت و خيال از ميان برخيز62.شيخ نجم‏الدين كبرى، شرايط ولىّ را ضمن آداب خرقه پوشيدن نيز بيان مى‏دارد و اولياى حق را از اولياى باطل مشخص مى‏سازد: هركه را ارادت اين كار پديد آيد و خواهد كه خرقه پوشد، بايد كه از دست پيرى پوشد كه او را هم شريعت باشد و هم طريقت و هم حقيقت. علاّم بود به اصول شريعت و عارف به آداب طريقت و واقف بود بر اسرار حقيقت، تا چون مريد را در شريعت اشكالى افتد، به علم خويش بيان كند و چون در طريقت واقعه‏اى روى نمايد به معرفت روشن كند و چون در حقيقت سرّى پيدا شود به بصيرت خويش سرّ آن باز نمايد...63.اين بود خلاصه‏اى از آراء نجم‏الدين كبرى در باب ولايت و ولى هم اكنون مناسب است در اين زمينه به عقائد مولانا جلال‏الدين محمد بلخى اشاره‏اى شود چون مقرّب حضرت قيّومى، مولانا جلال‏الدين رومى هم از جهت والد شريف و هم از جهت شيخ‏الدين تبريزى متصل به حضرت قلب الاقطاب نجم‏الدين كبرى است.64جان اوليامولوى همچون شيخ و ولى خويش معتقد است كه اوليا بر اثر استغراق در خالق، داراى قواى روحانى و روح تازه‏اى هستند چنانكه مولاى متّقيان اميرمؤمنان عليه‏السلام خطاب به كميل، نفوس را به پنج قسم تقسيم و بيان فرموده، آن يكى كه روح حيوانى است و عبارت از بخارات لطيفه خون قلب است، مشترك ميان تمام افراد انسانى و حيوان، اما نفس قدسيّه كليّه الهيه و روح ايمان، مختص ولىّ و نبى است، و نفس ناطقه قدسيه را روح و حىّ هم لقب داده‏اند كه در حيوانات و ساير ناس، اين دو دو روح يافت نمى‏شود، و اتحادّ ميان جانهاى انبيا و اوليا در اين دو روح است نه در روح حيوانى كه فرموده: جان گرگان و سگان از هم جداست.65اين جان اوليا همچون آب پاك، وظيفه شستشوى سواحل انسانى كره خاكى را انجام مى‏دهند. آب، نمونه‏اى از روح مقدّس است كه چون بر اثر تماس با گناه انسانى، ناپاك مى‏شود ولى پس از صعود و خروج از كثافات، پاكى‏اش تجديد مى‏گردد66.

ضرورت وجود ولى براى سالك:مولانا همچون نجم‏الدين كبرى معتقد است كه طريقت راه پرخطر است و آن را بى كمك قلاوز و رهبر نمى‏توان طى كرد. پس ولى كه بر اسرار طريق واقف است وجودش عين راه را دارد والبته از دنبال كردن او كه لازمه‏اش تسليم شدن به ولايت و رهبرى اوست نبايد سرپيچيد. پير را بگزين و عين راه دان... برنويس احوال پير راه‏دان

موت اختيارى مولوى همچون شيخ نجم‏الدين بناى سير الى اللّه‏ بـر ـ موت اختيارى ـ است، نجم‏الدين‏كبرى گويد: اين‏راه كهاختيار كرده‏ايم بناى آن بر موت اختيارى است،چنانكه در حديث به آن اشارت است كه فرموده: موتوا قبل ان تموتوا.68پيداست كه اين همان مرگ از صفات بشرى است كه مولوى هم در مثنوى به آن اشاره كرده است و اين موت اختيارى را كه رهايى از خودى و در واقع نفى آن است، شرط نيل به كمال مى‏باشد و آخرين پله‏اى مى‏باشد كه با آن مى‏توان به بام بقاىِ بعدالفنا بر آمد. مولوى در جاى ديگر، مرگِ پيش از مرگ را مايه ايمنى از عذاب مى‏خواند: مرگ را بگزين و بر درّ آن حجاب بى حجابت بايد آن اى ذولباب

اين بود بخشى از آراء خاصّه نجم‏الدين كبرى و مولوى در خصوص ولايت و ولى، كه اميد است فرصتى دست دهد و بتوان اين بحث را تكميل كنم.در بيان احتياج خلق به ـ ولى ـ كه معلم و مرشد او باشد دلائل عقلى و نقلى متعدّدى اقامه شده است. يك جــام تجلّى جمال تو بس استتــا از عـــدم و وجـــود بيــزار شومنجم‏الدين كبرى چكيده در اين مقاله به جايگاه «ولايت» و «ولى» در آراء عرفانى شيخ نجم‏الدين كبرى و مقايسه مختصر آن با آراء مولوى درهمين زمينه پرداخته مى‏شود ولى ابتدا گزارش نسبتا مفصل درباره مقام شيخ در ميان عرفا شرح حال زندگى شجرنامه و آثار او ارائه مى‏شود. درباره مذهب وى در ديدگاه در اين مقاله ذكر شده كه بر اساس يك ديدگاه او شافعى مذهب و بر اساس ديگرى ،كه بنظر مى‏رسد بيشتر مورد تأييد نويسنهد است، مذهب شيخ نجم الدين كبرى شيعى مذهب دانسته شده و شواهدى نيز در اين زمينه ارائه شده‏است و بقيه مقاله نيز اختصاص به بررسى، شرح و تبيين جايگاه ولايت و ولى در عرفان شيخ‏نجم‏الدين كبرى دارد.كليد واژهولايت؛ولى؛ نجم‏الدين كبرى؛ مولوى؛سلطان الاولياء والأقطاب، المرشد الى اللّه‏ الوهّاب1، ابوالجَنّاب (به فتح جيم و نون مشدّد2 بر وزن شدّاد)احمد بن عمربن محمد خَيوَقى به سال 540 هـ ق در خيوه خوارزم متولد گرديده است و در دهم جمادى الاول سال 618 هـ ق در حمله مغولان به اورگنج به شهادت رسيد و خانقاه مخصوص خودش بخاك سپرده شد3، گرچه حمدللّه‏ مستوفى مزارش را ناپيدا مى‏داند4. عموم مورخين او را ستوده‏اند از جمله تاج‏الدين سبكى، متوّفى771هـ ق، وى را شيخ خوارزم و امامى عالم و زاهد معرّفى كرده است5، يافعى متوّفى 768 هـ ق، نجم‏الدين كبرى را قدوة المحدثين و امام السالكين، و... خوانده است6، كمال

1- جواهر الاسرار و زواهر الانوار. تأليف كمال‏الدين حسين بن حسن خوارزمى، سده نهم هـ ق:1/112.

2- طبقات الشافعيّة الكبرى. تأليف تاج‏الدين سبكى، عبدالوهاب بن على متوفى 771هـ ق.قاهره، دار احياء الكتب(1971م):8/25.

3- شَذَرات‏الذهب فى‏اخبارمن ذهب.تأليف ابن عماد،عبدالحى، متوفى 1089 ق.بيروت،داراحياءالتراث‏العربى(بى‏تا): 5/80.

4- تاريخ گزيده. تأليف حمداللّه‏ بن ابى بكر مستوفى قزوينى، در سنه 730 هـ ق. تهران، اميركبير، 1362 خورشيدى: 669.

5- طبقات الشافعية: 8/25.

6- مرآة الجنان و عبرة اليقظان... تأليف يافعى، محمد عبداللّه‏ بن اسعد متوفى 768 هـ ق. حيدر آباد دكن، دائرة المعارف النظامية، 1339 هـ ق: 4/40.

7- جواهر الاسرار: 1/112.

8- مرآة الجنان: 4/41.

9- روضات‏الجنات فى‏الاحوال‏العلماءوالسّادات.تأليف‏ميرزا محمدباقر موسوى‏خوانسارى،تهران،اسماعيليان،1390هـ ق: 1/289.

10- نفحات الأنس من حضرات القدس. تأليف جامى، عبدالرحمان بن احمد متوفى 898 هـ ق. (تهران)، محمودى، (1337 هـ ق):19 و 418.

11- طرايق الحقايق. تأليف نايب‏الصدر، محمد معصوم شيرازى «معصوم عليشاه». تهران، سنايى(بى‏تا): 2/335.

12- جواهر الأسرار: 1/118.

13- طبقات اعلام الشيعة، الأنوار الساطعة فى المائة السابعة.تأليف شيخ آغابزرگ تهرانى، بيروت، دارالكتاب العربى، 1972م: 10.

14- تاريخ گزيده: 669.

15- مجالس المؤمنين.تأليف قاضى نوراللّه‏ بن شريف مرعشى شوشترى، چاپ سنگى، تهران 1299هـ:286.

16- ريحانة الأدب فى تراجم المعروفين بالكنية واللقب. تأليف محمد على مدرّس. تبريز، شفق:6/143.*روضات الجنات: 1/297.

17- طرايق الحقايق:2/336 به بعد. * نفحات الانس: 424 به بعد.

18- رساله الى الهائم الخائف من لومة اللائم. تأليف نجم‏الدين كبرى. مقدمه دكتر توفيق سبحانى، تهران، سازمان انتشارات كيهان، 1364 خورشيدى: دوازده.

19- ريحانة الادب: 8/255.

20- طبقات الشافعية الكبرى: 8/25.

21- معجم البلدان. تأليف ياقوت بن عبداللّه‏ حَمَوى رومى بغدادى .بيروت، دار صادر، (بى‏تا): 2/415.

22- رسالة الساير الحاير. تأليف نجم‏الدين كبرى. تهران، زوّار، 1361 خورشيدى:17.

23- روضات الجنّات: 1/297.

24- مجالس المؤمنين: 286.

25- تشيّع و تصوّف تا آغا سده دوازدهم هجرى. تأليف دكتر كامل مصطفى شيبى، ترجمه عليرضا ذكاوتى، تهران، اميركبير، 1359خورشيدى:349 و 329 و 81.

26- جواهر الأسرار: 1/118. * طرايق الحقايق: 2/335.

27- دنباله جستجو در تصوف ايران، تأليف دكتر عبدالحسين زرين‏كوب، تهران، اميركبير، 1362خورشيدى: 89 ـ 88.

28- مظهر العجايب و مظهر الاسرار. از فريدالدين محمدبن ابراهيم عطار نيشابورى. تهران، سنايى، 1345 خورشيدى: 23. 29- همان مدرك.

30- الى الهائم الخائف من لومة اللائم: صفحة سيزده به بعد.

31- كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون. تأليف حاجى خليفه، مصطفى بن عبداللّه‏. بغداد، مكتبة المثنّى: 1/786 و 900 و 2/1181 و 1292 و 2031...

32- هديّة العارفين، اسماء المؤلفين و آثار المصّنفين. تأليف اسماعيل پاشا بغدادى. افست تهران، جعفرى، 1378 هـ ق: 1/90.

33- ذهبيّه، تصوّف علمى ـ آثار ادبى، از دكتر اسداللّه‏ خاورى. تهران، دانشگاه تهران، 1362 خورشيدى: 1/465 ـ 454.

34- رياض العارفين. از رضا قلى خان هدايت افست تهران، وصال (1305 هـ ق): 145.

35- تصوف و ادبيات تصوّف. تأليف يوگنى ادوارد ويچ برتلس، ترجمه سيروس ايزدى، تهران، اميركبير، 1356 خورشيدى: 439 ـ 436.

36- تذكرة اقطاب اويسى. تأليف جمال الدين شيخ محمد قادر باقرى نمينى. تهران، تابش، (بى‏تا): جلد سوم: 230 ـ 224.

37- آيه 44 سوره كهف.

38-آيه 196 سوره اعراف.

39- آيه 11 سوره محمد(ص).

40- كشف المحجوب.تصنيف ابوالحسن على بن عثمان جلابى هجويرى غزنوى، متوفى 465 هـ ق.تهران، طهورى، 1358 خورشيدى: 266 و 265.

41- آيه 62 سوره يونس .

42- آيه 257 سوره بقره.

43- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار. تأليف علامه مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، متوفى 1111 هـ ق. بيروت، داراحياء التراث العربى، 1403 هـ ق: 75/146.

44- مرصاد العباد من المبدء الى المعاد به تأليف نجم‏الدين رازى، ابوبكر بن محمد معروف به دايه. تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1374 خورشيدى: 226. * كشف المحجوب: 70. * تفسير كشف الاسرار ميبدى: 4/406.

45- ايه 28 سوره شورى.

46- فصوص الحكم. تأليف ابن عربى، متوفى 638 هـ ق. بيروت، دارالكتاب العربى، 1400 هـ ق: 135 ـ 134.

47- آيه 59 سوره نساء.

48- آيه 119 سوره توبه.

49- آيه 31 آل‏عمران.

50- آيه 35 سوره مائده.

51- آيه 50 سوره آل‏عمران و آيه 108 و 110 و 126 و 131 و 144 و 150 و 163 و 179 سوره شعراء و آيه 63 سوره زخرف و آيه 3 سوره نوح.

52- ولايتنامه. تأليف سلطان محمد گناباد، سلطان عيلشاه. تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، 1344 خورشيدى: 244 تا آخر.

53- الاصول العشرة. تأليف شيخ نجم‏الدين كبرى، ترجمه و شرح عبدالغفور لارى، تهران، مولى، 1363 خورشيدى: 14 و 52 و 53.

54-فوايح الجمال.

55- آيه 62 سوره يونس.

56- مجموعه رسايل فارسى خواجه عبداللّه‏ انصارى، رساله دوم ـ صدميدان ـ تهران، توس، 1372 خورشيدى: 318 و 317.

57- فوايح الجمال.

58- آيه 119 سوره توبه.

59- آيه 108 سوره يوسف.

60- قلاوُز: راهبر، بلد، دليل راه. آنندراج.

61- غلظ: اسم مصدر است به معنى: درشتى، ضخامت.

62- الساير الحاير... تأليف شيخ نجم‏الدين كبرى. تهران، زوّار، 1361 خورشيدى: 37 و 38 و 39.

63- آداب الصوفيّه. تأليف شيخ نجم‏الدين كبرى. تهران، زوّار، 1362، خورشيدى: 27.

64- جواهر الأسرار: 132.

65- ره آورد معنوى، شرح ابيات و حكايات و مطالب مشكله مثنوى مولوى. از حاج ميرزامحسن عماد حالى. تهران، عطايى (بى‏تا):110.

66- مقدمه رومى و تفسير مثنوى معنوى.از رانلد الن نيكلسون، ترجمه و تحقيق اوانس اوانسيان. تهران، نشر نى، 1366 خورشيدى: 124.

67- كليات مثونى معنوى. از مولوى بلخى. تهران، جاويدان، 1342خورشيدى: دفتر اول، 166 و 167 و 168 ـ در صفت پير و مطاوعت كردن با او .

68- الاصول العشرة، تأليف شيخ نجم‏الدين كبرى: 37.

69- مثنوى معنى. از مولوى بلخى، تهران، انتشارات مولى، (1362 خورشيدى): دفتر 3/315.