حفيظ الله فولادى
ابو ريحان محمد بن احمد بيرونى خوارزمى، از بزرگترين دانشمندان ايرانى، به گفته بيشتر كسانى كه درباره او به تحقيق پرداختهاند در سال 362 ق. برابر با 973م. در خوارزم و در خانوادهاى گمنام چشم به جهان گشود. از دوران كودكى و نوجوانى او اطلاع چندانى در دست نيست تا بتوان عوامل مؤثر در كيفيتشكلگيرى تفكر وى را شناخت. تنها سخنى كه راجع به دوران نوجوانى وى مىتوان گفت مطلبى است كه خود در كتاب الصيدنه مىگويد: «از همان دوره نوجوانى، به سبب علاقهمندى فراوان در دانشاندوزى، بر حسب سن و حال، در نهاد خود حظى يافتهام و يك شاهد در اين مورد بسنده است كه يك رومى در سرزمين ما اقامت گزيد و من دانهها و تخمها و ميوهها و گياهان و جز اينها را مىآوردم و نامهاى آنها راء;55(( در زبان او، از وى مىپرسيدم و مىنوشتم». همچنين وى از تاثير بسزاى يكى از رياضيدانان و منجمان بزرگ ايرانى به نام «ابو نصر منصور بن على بن عراق» سخن به ميان آورده، كه بىگمان در شكلگيرى انديشه علمى وى مؤثر بوده است: «پس خانواده عراق از شيرشان مرا تغذيه كردند [كنايه از اينكه بسيار نيكى كردند] و منصور آنها همانند نگهدارى از نهال از من مراقبت كرد».
استاد ديگر او در رشته حكمت و علوم عقلى «عبد الصمد اول» بود كه سلطان محمود غزنوى پس از چيرگى بر خوارزم در سال 408ق. او را به اتهام باطنى گرى و الحاد به قتل رسانيد و قصد داشتبيرونى را هم با همان اتهام به استادش ملحق كند، ولى وقتى به او گفته شد كه وى سرآمد آن عصر در علم نجوم است و پادشاهان از كسى مانند او بىنياز نيستند، به اين دليل سلطان از قتل او منصرف شد و او را با خود به هندوستان برد. بيرونى از سال 408 تا 421ق. همراه سلطان محمود غزنوى بوده و در مدت اقامتسيزده ساله خود در هندوستان توانست زبان سانسكريت را بياموزد و تحقيقات گستردهاى را در باب آداب و رسوم، عقايد و فرهنگ و ديگر جنبههاى علمى و فرهنگى هندوان انجام دهد. وى در همين زمان چندين كتاب را از زبان سانسكريتبه عربى و بالعكس ترجمه نمود. حاصل زحمات او در هندشناسى كتاب فىتحقيق ماللهند مىباشد كه يكى از عالمانهترين و غنىترين تحقيقات انسانى و اجتماعى است كه در دوران قديم در زمينه مسائل مردم شناسى نوشته شده است، يعنى در زمانى كه چنين مطالعاتى در مغرب زمين از حد وقايع نگارى فراتر نمىرفته است، ابوريحان بسان مردم شناسى زبردست و متفكرى متبحر، به تحقيق در زواياى زندگى فردى و اجتماعى هندوان پرداخته است.
كارل ادوارد زاخائو، خاورشناس آلمانى و كسى كه با ترجمه دو اثر مهم بيرونى به نام «الآثار الباقية عن القرون الخالية» و «فى تحقيق ماللهند» او را به اروپا شناساند، مىگويد: من معتقدم در وجود بيرونى يك ويژگى نوين بوده كه به روح انتقادى قرن نوزدهم نزديك است.
در بيان حالات بيرونى، ياقوت حموى مىگويد: «او در طول سال دستش از قلم و چشمش از نظر و ذهنش از تفكر جدا نمىگشت، مگر دو روز نوروز و مهرگان كه براى تهيه مايحتاج زندگى دست از كار مىكشيد». بيرونى خود در كتاب فى تحقيق ماللهند مىنويسد: «من به دليل بيگانه بودن با فرهنگ هندوان و ناآشنايى با قراردادهاى زبانى [اصطلاحات و واژگان] آنان، نزد منجمانشان، مقام شاگرد را نسبتبه استاد داشتم. همين كه اندكى به زبان آنان آگاهى يافتم، آنها را بر علتها آگاه ساخته، برخى برهانها را بر ايشان آشكار نمودم و راههاى صحيح محاسبات را براى آنان روشن كردم، پس با تعجب بر من هجوم آوردند وبراى بهرهگيرى [از دانش من] ازدحام كردند، در حالى كه مىپرسيدند: محضر چه كسى از [منجمين] هند را دريافته و از او [دانش] فرا گرفتهاى؟ و من توان علمى آنها را آشكار ساختم و با آنكه خوشايندم نبود خود را از آنان برتر مىشمردم; چيزى نمانده بود كه مرا به ساحرى نسبت دهند و نزد بزرگان خود مرا به غير از دريا و آب ترشى كه بىنياز از سركه است، توصيف نمىكردند».
از يكى از فقها به نام علىبنعيسىولوالجى نقل شده كه گفته است: در حالى كه ابوريحان نفسهاى آخر را مىكشيد و در حالت احتضار بود بر او وارد شدم. در آن حال از من پرسيد «حساب جدات فاسده» را كه زمانى به من گفته بودى، بازگوى كه به چه صورت بود؟ از روى شفقت گفتم آيا در اين وضعيت صلاح استبه اين بحث پرداخته شود؟ به من گفت فلانى آيا اگر دنيا را ترك كنم و عالم به اين مساله باشم بهتر نيست از اينكه از دنيا بروم و جاهل به آن باشم؟ پس من آن حساب را دوباره گفتم و او هم فهميد و آنچه را از قبل وعده داده بود به من ياد داد. من از نزد وى خارج شدم و هنوز در راه بودم كه صداى شيون و زارى از خانهاش به گوشم رسيد.
تاريخ درگذشتبيرونى مورد اختلاف نويسندگان بوده است. با اين حال، نظر حكيم غضنفر تبريزى صاحب كتاب المشاطة لرسالةالفهرست -كه حدود دو قرن پس از بيرونى نوشته شده است- بايد صحيحترين اقوال باشد كه درگذشت او را روز جمعه دوم رجب سال 440 ق. ذكر كرده است. ابوريحان آثار مهمى از خود به جاى گذاشته كه اكثر آنها در زمينه علوم رياضى، نجوم، تاريخ و علوم طبيعى است، ولى آثار به جاى مانده از وى درباره ملل قديم و هنديان معاصر وى نيز از اعتبار علمى و جهانى برخوردار است. او زمانى كه در دربار قابوس بن وشمگير ملقب به شمسالمعالى در گرگان كتاب مهم الآثار الباقية عن القرون الخالية را تاليف كرد، با اينكه نويسندهاى تازهكار بود و كمتر از سى سال از سنش مىگذشت، در مقدمه كتاب چنان توصيه به پاك ساختن فكر از تعصب وپيروى از هوا و پيشداورى مىكند، كه به محققى مجرب و كارآزموده بيشتر شباهت دارد; و با تاليف همين كتاب است كه بىاندازه مورد عنايتشمس المعالى قرار مىگيرد و به بيرونى پيشنهاد مىدهد كه امور مملكت را به او محول كند و فرمانش در هر كارى مطاع باشد، ولى بيرونى نپذيرفته و كارهاى علمى خود را ادامه مىدهد. به هرحال بيرونى از جمله انديشمندانى است كه آثار بسيارى را از او در ابعاد مختلف علوم ياد كردهاند، هر چند اكثر آنها مفقود شده و در دسترس نمىباشند.
362 ق. تولد در خوارزم
كشته شدن عبدالصمد اول، استاد حكمت و علوم عقلى بيرونى به اتهام باطنىگرى و الحاد به دستسلطان محمود غزنوى در جريان تصرف خوارزم و مجبور شدن بيرونى در همراهى وى.
دانشاندوزى ابوريحان در زمينه علوم نباتى و غير آن از شخصى رومى.
فراگيرى علوم رياضى و نجوم نزد ابونصر منصور بن على بن عراقآموختن علوم عقلى و حكمت نزد عبدالصمد اول
تاليف كتاب الآثار الباقيه.
همراهى بيرونى با سلطان محمود غزنوى در مسافرت به هند و آموختن زبان سانسكريت و تحقيق و ترجمه چند كتاب از سانسكريتبه عربى و بالعكس
مراجعت از هند
تاليف كتاب فى تحقيق ماللهند
تاليف كتاب القانون المسعودى به نام سلطان مسعود غزنوى
تاليف رساله فى فهرست كتب الرازى
تاليف كتاب الجماهر فى معرفة الجواهر و الصيدنه
وفات ابوريحان بيرونى در دوم ماه رجب
ابوريحان بيرونى كتابى به نام رسالة فى فهرست كتب الرازى تاليف كرده است، كه در آن پس از برشمردن كتابهاى زكرياى رازى و توضيحى پيرامون منشا علم پزشكى و ذكر مراكز قديم علم طب و مباحثى در اين باره، به ذكر كتابها و رسائل خويش مىپردازد كه تا زمان تاليفكتاب مزبور يعنى سال 427ق. به بيان خودش، 65سالق. و 63 سال ش. از عمر او مىگذشته است. او دراين كتاب 113 عنوان كتاب و رساله را به صورتدستهبندى شده ذكر مىكند و سپس به كتابهايى كه ابونصر منصور بن عراق و ابو سهل مسيحى و ابوعلى جيلى به نام او نوشتهاند، اشاره مىكند و مىگويد: كتابهاى خودمن فرزندان من مىباشند و كتابهايى كه ديگران به نام من تاليف كردهاند در حكم فرزندخواندگان من هستند واز اين رو فرقى ميان آنها و فرزندانم نمىگذارم. مجموعاين كتابها با خود رسالة فى فهرست كتب الرازى به 139 عنوان مىرسند، و با توجه به اينكه وفات بيرونى سال440ق. است، طبيعى است كه در فاصله بين سالهاى 427 تا 440 ق. كتابهاى ديگرى را نيز تاليف كرده باشد. ازاين رو، كسانى كه به كتابشناسى و فهرست كردن آثاربيرونى پرداختهاند، در حدود 185 عنوان اثر از او وبهنام او ذكر كردهاند. ياقوت حموى مىگويد: «من فهرست كتابهاى بيرونى را در وقف جامع مرو در شصت ورقه به خط ريز ديدم».
همان طور كه گفته شد از اين مجموعه كثير، بخش عمدهاى مفقود و تعدادى اندك در كتابخانههاى جهان يافتشدهاند كه شمارى از آنها به زبانهاى گوناگون ترجمه شدهاند.
بيرونى با ذكر تعداد برگهاى هر يك از كتابها و رسائل خويش آنها را به صورت زير دستهبندى كرده است:
1-آنچه مربوط به علم حساب است;
2- درباره شعاعات و ممر;
3- درباره طول و عرض شهرها و فاصله آنها از يكديگر;
4- در باب ابزار و كيفيت استفاده از آنها;
5- در باب زمان و اوقات;
6- در باب مذنبات (دنبالهدارها);
7- در باب احكام نجوم;
8- آنچه مربوط به هزل و چيزهاى سخيف است;
9- آنچه در باب عقايد و اديان وملتهاست.
علت تعدد و تنوع آثار بيرونى را علاوه بر نبوغ ذاتى وى، بايد در وسعت اطلاعات و نيز تسلط او بر چند زبان دانست كه قدرت استفاده از منابع بيشتر و متنوعتر را به وى داده بود. بيرونى همان طور كه در بررسيهاى اجتماعى خود همواره دو طبقه عوام و خواص را مد نظر داشته است و خواص را در مرتبه والاى نگرشهاى اجتماعى ديده است، آثار خود را نيز همواره براى خواص تاليف كرده است; چه، در نظر او يكسان بوده كه عوام مطالب او را فهم كنند و يا از درك آن عاجز باشند. از اين رو آثارش را با عباراتى موجز و دشوار نوشته است كه فهم آنها مستلزم دقت مضاعف مىباشد. در اين باره يكى از شاگردانش بنام امام حكيم «اللبيبى» بر حاشيه يكى از كتابهاى استاد نوشته است كه عادت شيخ ما «الاستاذ الرئيس» رحمهالله چنان بود كه اگر مثالهايى در كتابهاى خود مىآورد - و اين خود بندرت اتفاق مىافتاد - آن را با عبارتهاى فصيح، دشوار و ديرياب ذكر مىكرد، من دليل آن را از استاد پرسيدم، گفت از آن روى در آثار خود از ايراد مثال پرهيز مىكنم تا خواننده آنها براى درك مطالبى كه در آنها به وديعه گذاردهام كوشش و اجتهاد به خرج دهد و اين طبعا براى كسى ميسر است كه صاحب اطلاع و مجتهد و دوستدار علم باشد و براى مردمى كه از اين دسته نيستند، تفاوتى نمىبينم كه آن را دريابند يا درك نكنند، زيرا فهم يا عدم فهم آنان براى من يكسان است.
بيرونى كتابهاى بسيار مهمى در زمينه علوم مختلف تاليف كرده است كه برخى از آنها به شرح زير است:
1 - القانون المسعودى فى الهيئة و النجوم كه از درخشانترين آثار علمى بيرونى در علم هيات و نجوم است. ياقوت حموى در توصيف آن مىنويسد: مطالب اين كتاب هر آنچه قبل از آن درباره علم نجوم و حساب نگاشته شده بود همه را تحتالشعاع خود قرار داد. به پاداش تاليف همين كتاب سلطان مسعود غزنوى پيلوارى سيم براى او فرستاد، ولى آن را نپذيرفته و به خزانه بازگردانيد.
2 - الجماهر فى معرفةالجواهر كه درباره كانىشناسى است، اين كتاب به يك مقدمه و دو قسمت تقسيم مىشود. در مقدمه به بيان پارهاى مسائل انسانشناختى و جامعهشناختى از قبيل منشا زندگى اجتماعى، مدنيت، پيدايش صنايع و مشاغل، رهبرى و شرايط آن سخن گفته است و در قسمت دوم آن، درباره فلزات بحث كرده و توانسته است وزن مخصوص اجسام مختلفى را معين كند كه با آنچه امروزه با دستگاههاى دقيق به دست آمده تطبيق كرده و يا تفاوت اعشارى خيلى كمى پيدا مىكند; و اين امر حيرت آور است.
3 - بيرونى تنها يكى از آثارش به نام التفهيم فى اوائل صناعة التنجيم را به زبان فارسى و عربى تاليف كرده كه در چهار علم اصلى يعنى هندسه و حساب و هيات و احكام نجوم و يك فن فرعى عملى، يعنى اسطرلاب مىباشد. اين كتاب در واقع چكيده و عصاره بخش عمدهاى از معلومات رياضى و نجومى وى و مباحثى كه در ديگر تاليفات خود آورده مىباشد; زيرا موضوعاتى را كه درباره هندوان در اين كتاب مطرح كرده است، به طور مفصل در كتاب ديگرى (فى تحقيق ماللهند) آورده است و بحثهاى مربوط به تواريخ ملل و اقوام مختلف و طرزگاهشمارى آنان و اسامى ماهها و غيره نيز كه در اين كتاب آمده به صورت مشروح در كتاب الآثار الباقية به آنها پرداخته است; و نيز آنچه در اين كتاب درباره اسطرلاب و مسائل علم هيات و رياضيات و نجوم مطرح شده است. براى هر يك از اينها كتاب و يا رساله مستقلى را اختصاص داده است.
دو كتاب «فى تحقيق ماللهند من مقولة مقبولة فى العقل او مرذولة» و «الآثار الباقية عن القرون الخالية»، عمده بحثهاى مربوط به جوامع انسانى و آداب و رسوم و جشنها و عيدها و ذكر تاريخهاى ملل مختلف را در بردارند، كه اولى بيشتر در زمينه هندشناسى است و دومى شاهكار بيرونى در گاهشمارى است. اين دو كتاب، منابع اصلى بحثهاى آينده اين فصل به شمار مىآيند. كارل ادوارد زاخائو در مقدمه مهمى كه بر ترجمه فى تحقيق ماللهند نوشته است، درباره طرح ابواب كتاب اظهار كرده كه: «صورت كلى اغلب بابها از سه بخش تشكيل مىگردد; در بخش اول خلاصهاى از مساله را آنگونه كه خود بيرونى دريافته است، مطرح مىكند; در بخش دوم چنانچه بحث از دين و فلسفه و نجوم باشد، به طرح عقايد هندوان و ذكر شواهدى از كتابهاى آنان مىپردازد و چنانچه بحث از ادبيات و تاريخ و جغرافيا و قوانين و آداب و رسوم باشد، مطالبى را كه در اين موارد به صورت شفاهى شنيده و يا خود مشاهده كرده است، بيان مىدارد; و در بخش سوم از هر باب چنانچه موضوع مورد بحثبراى خواننده غريب و نامانوس جلوه نمايد، ضمن مقايسه آن با موارد مشابه آن از اقوام و ملل ديگر، سعى در مفهوم كردن موضوع مىكند، و اين بدان علت است كه قصد وى از تاليف كتاب «فى تحقيق ماللهند» آن نيست كه كاستيها و نقاط ضعف جامعه هند را آشكار ساخته و به ابطال آرا و اقوال آنان بپردازد، بلكه همانطورى كه در خاتمه كتاب ذكر كرده است، مىكوشد تا تصويرى درست و راست از حيات روحى و معنوى مردم هند را در برابر ديگران قرار داده و زمينه تعامل اجتماعى ديگران با هندوان را فراهم سازد.
ذكر اين نكته ضرورى است كه چون ما در صدد هندشناسى نيستيم، از اين پس سعى خواهيم كرد به آنچه از اين دو كتاب مىپردازيم صورت كلى دهيم و مطالعه بيرونى از هند را نمونهاى از نحوه نگرش او در مورد مسائل اجتماعى قلمداد كنيم.
عمده آثار بيرونى در زمينه رياضيات، نجوم، تاريخ، جغرافيا، طب، ادبيات و زبانشناسى، دين شناسى، مردم شناسى و گاهشمارى بوده و از اين رو، برخلاف فيلسوف معاصر خود ابن سينا، كمتر به مباحث فلسفه پرداخته است; ولى معنى اين سخن آن نيست كه بيرونى هيچگونه انديشه فلسفى نداشته و يا لااقل به اين گونه مسائل نمىانديشيده است. زيرا در ضمن برخى از كتابهاى خود به پارهاى مسائل فلسفى و آراى فلاسفه اشاراتى داشته و همچنين ميان او و ابن سينا بحثهايى رد و بدل شده كه با اينكه بيشتر در زمينه علوم طبيعى و رياضى است، برخى از مسائل فلسفى را نيز به بحث كشيده است. به هرحال تفاوت موضوعهاى مورد بررسى اين دو دانشمند بزرگ، تفاوت روش تحقيق آنها را به دنبال داشته است و از اين رو، ابن سينا بيشتر روش تعقلى و بيرونى روش تحقيق تجربى را به كار گرفته است. او در به كارگيرى روش تجربى دقايق و ظرائفى را به كار گرفته كه نشان عظمت فكرى او و سبب اعجاب دانشمندان علوم جديد است.
بيرونى در مقدمه كتاب الآثار الباقيه يادآور مىشود كه يكى از اديبان از وى درخواست كرد تا درباره تاريخهايى كه ملتها به كار مىبرند و اختلافهايى كه در مبدا پيدايش آنهاست و ماهها و سالهايى كه متفرع بر آن اصل پيدايش هست و اسبابى كه منجر به اين اختلافها در بين آنان شده و عيدهاى مشهور و روزهايى كه براى آن عيدها و اعمال مربوط به آن، ذكر شده است و غير آنها از چيزهايى كه مورد اختلاف بعضى از ملتهاست، شرح دهد.
وى در زمينه شيوه تحقيق، درباره اين مسائل به نكاتى اشاره دارد كه پارهاى از ويژگيهاى تحقيقاتى او را نشان مىدهد. او مىنويسد: بهترين شيوه براى رسيدن به آنچه از من درخواست كردهاند، شناخت اخبار مربوط به امتها و اعصار گذشته است; زيرا بيشتر آن اخبار بيان كننده حالتها و رسومى است كه از رسمها و شريعتهاى آنان باقى مانده است و با استدلال عقلى و سنجش امور محسوس قابل مشاهده نمىتوان به آنها دسترسى پيدا كرد. بنابراين، راهى جز تقليد از نويسندگان و اهل اديان و انديشمندان و كسانى كه به آن اديان عمل مىكردند، و نيز جز با پذيرش اصول آنها و مقايسه بحثها و نظرهاى ايشان براى اثبات بعضى اصول با بعض ديگر، وجود ندارد. امكان اين پيروى و پذيرش، پس از پيراستن نفس از صفات و رذائلى كه اكثر مردم را به فساد كشانده و صاحبانش را از ديدن حقيقت كور ساخته، همانند عادتهاى عوام پسند و تعصب و پيروى از هواى نفس و رياستطلبى و مانند اينها، ميسر خواهد شد. آنچه ذكر شد براى دستيابى به كنه مقصود و ازاله آنچه موجب شك و شبهه مىشود، بهترين راه و قويترين ياورى است كه بايد در پيش گرفته شود و به غير آن نيل به هدف -ولو با تحمل رنجسخت و كوشش بسيار- محقق نخواهد شد.
در مجموع از عبارت فوق و ملاحظه برخى ديگر از عبارتهاى مذكور در ديگر آثار بيرونى، ويژگيهاى ذيل را مىتوان استخراج كرد:
الف) اتخاذ روش مناسب با موضوع تحقيق: بيرونى در هر موضوعى روش خاص آن را به كار مىگيرد; آنجا كه تحقيق در تاريخ و گاهشمارى ملتهاى گذشته مىكند، با توجه به روحيه حقيقتجويى كه در اوست، درصدد دستيابى به منابع اصيل و دست اول است; يعنى همان منابعى كه امروزه اكثر آنها در اختيار نيست و از اين جهت، آثار بيرونى خود به عنوان منبع شناخته مىشوند; و آنجا كه تحقيق در آداب و رسوم و فرهنگ ملتى است، خود به مشاهده و ضبط واقعيتها مىپردازد و در اين راه از هيچ كوششى دريغ نمىكند و با مشقت تمام به فراگيرى زبان علمى و محلى قومى كه مىخواهد درباره آنها تحقيق كند، مىپردازد و با كمك گرفتن از دانايان قوم به شيوه مطلوب، سعى در رسيدن به مقصود مىكند. بيرونى در اين باره چنين مىگويد:
«راههاى ورود در آن [علوم و معارف هندى]، مرا به زحمت انداخت، با آنكه در حرص [نسبتبه فراگيرى آن علوم] در روزگار خود يگانه بودم و نهايت كوشش خود را بدون هيچ بخلى در جمعآورى كتابهاى ايشان از هرجا كه احتمال ىرفتبه كار بردم و به حضور هر كسى كه مىتوانست مرا به كتابى برساند، رسيدم».
ب) دخالت ندادن تمايلات شخصى يا گرايشهاى نحلهاى در تحقيق: قبلا بيان شد كه بيرونى «الآثار الباقيه» را در حدود 29 سالگى نوشته است، با درنظر گرفتن توصيه وى به لزوم پيراستن نفس از عواملى كه مانع رسيدن به حقيقتشده و باعث هلاكت مىشوند و با ملاحظه اين نكته كه خود او در عمل اين ويژگى را در آثارش رعايت كرده است، انسان بيشتر به ارزش تحقيقات علمى او پى مىبرد، زيرا، در صورتى كه تحقيقات او آغشته به پيشداوريها و تعصبهاى قومى و مذهبى و ديگر موانع بود، ديگر بيرونى كسى نبودكه از سوى مستشرقين به عنوان يكى از بزرگترين دانشمندان اسلامى در عصر قرون وسطايى اروپا معرفى شود. بيرونى نسبتبه مليتخود تعصبى نداشته و گواه بزرگ اين عدم تعصب او، همان وسعت دايره تحقيقات بىطرفانه او نسبتبه عقايد و آداب و رسوم و بسيارى از مسائل مختلف اجتماعى و نژادى و دينى و جغرافيايى ملتهاى گوناگون گذشته و معاصر خود است. او در مقدمه كتاب «فى تحقيق ماللهند» پس از گفتگوى خود با استادش ابوسهل تفليسى درباره كسى كه نسبت نادرستى در كتابش به معتزله داده بوده و تذكر اين نكته كه چنين نسبتهايى درباره اديان و مذاهب ديگر بخصوص مخالفين، و كسانى كه تعامل با آنها بسيار ضعيف است، در سطح گستردهترى وجود دارد، اشاره مىكند كه در ضمن گفتگو به اديان و مذاهب موجود در هند مثال زدم كه اكثر مطالب مكتوب درباره آنها مغشوش و بىاعتبار بوده و همراه با پيشداوريها و دخالت اغراض و اميال در نقل مطالب بوده است. بيرونى در ادامه مىنويسد: وقتى استاد حقيقت گفته او را دريافت، وى را تشويق كرد تا آنچه درباره هندوان مىداند به رشته تحرير درآورد تا براى كسانى كه قصد مناقضه و رد نظريههاى آنان را دارند، كمك و براى كسانى كه قصد مخالطه و آميزش و معاشرت با آنان را داشته باشند ذخيره مطمئن و موثقى باشد.
سپس بيرونى مىافزايد: «و استاد آن [نقل مصون از تحريف و حب و بغض در باب هنديان] را در خواست كرد و من آن را به انجام رسانيدم، بدون اينكه بر دشمن بهتان بزنم و از حكايت كلام او، هرچند خلاف حق بوده و شنيدنش نزد اهل حق در نهايت زشتى باشد، در تنگنا قرار گرفته و سرباز زنم. چه، اين باور داشت اوست كه خود به آن آگاهتر است; و اين كتاب، كتاب برهان و جدل نيست تا اينكه در آن ادله دشمنان ايراد شود و آن دسته از ادله آنها كه مخالف حق هستند، نقض گردد، بلكه آن، كتاب حكايت است; پس كلام هنديان را به همان نحو كه خودشان اعتقاد دارند نقل مىكنم و آنچه يونانيان با آنان در آن شريك هستند، براى اثبات همسانى بين عقايد آنان اضافه مىكنم».
او همچنين در كتاب «آثار الباقيه» اظهار مى دارد كه تعصب ورزيدن چشمهاى بينا و گوشهاى شنوا را كور و كور مىسازد و شخص را به انجام كارهايى وامىدارد كه با اعتقاد به اصول درست انجام آن كارها بخشيدنى نيست.
ملاحظه مىشود كه اهتمام بيرونى بر اين بوده است كه به دور از تعصب و پيشداورى و ظاهربينى، عادات و سنن وعقايد دينى مردم مورد تحقيق خود را بشناسد و آرا ورسوم و عادات آنان را چنانكه هستبه ديگران بشناساند; يعنى همان شيوهاى كه امروزه دانشمندان علوم اجتماعى بيان مىكنند مبنى بر آنكه محقق در گزارش از واقعيت، بايد سعى كند واقعيت را آن طور كه هست گزارش نمايد نه آنگونه كه گزارشگر، خود مىخواهد و اين در صورتى ميسر است كه محقق از پيشداوريها و موانع ديگرى كه مانع از فهم واقعيت هستند، اجتناب كند. به هر حال، بيرونى با اعتقاد اسلامى خود، بدون پيشداورى و با رعايت تمام جوانب درصدد بوده گزارشى مطابق با واقع از آداب ورسوم و سنن اقوام مورد مطالعه خود، تهيه نمايد.
ج) مطالعه تطبيقى: از ويژگيهاى بارز تحقيقات بيرونى، تطبيق و مقايسه موضوعات مورد مطالعه با موارد مشابه آن در ميان اقوام و ملل ديگر مىباشد. اين رويه از آنجا كه موجب نزديكى و پى بردن به مشابهت فرهنگها با يكديگر و سهولت در شناخت پديدههاى فرهنگى مىشود، اهميتبيشترى پيدا مىكند. او در كتاب «فى تحقيق ماللهند»، بسيار به مقايسه عقايد علمى و دينى هندوان با ملل ديگر مانند يهود و نصارى و مسلمين مىپردازد و در واقع از قديمترين دانشمندانى است كه بحثهاى مقايسهاى اديان را مطرح كردهاند.
د) حقيقتجويى: با اينكه بيرونى در علم نجوم تبحر فوقالعاده داشت و به بركت همين مهارت، از دم تيغ سلطان محمود غزنوى جان سالم به در برد، در كتاب «التفهيم لاوائل صناعة التنجيم» و «آثار الباقيه» هر جا سخن از حكم نجومى به ميان آورده، صريحا بىاعتقادى خويش به احكام نجوم و سستى اساس اين فن را بيان نموده است. در «آثار الباقيه» ضمن نقل ماههاى فارسى مىنويسد: «بر اين عقيده بودم كه به حكايت ماههاى پارسى از ديگران بپردازم و از خود چيزى بر آن نيفزايم، ولى چون كذب و محالات و آراى ركيك بسيار در آنها راه يافته، اگر به تصحيح اين اقوال و حكايات نپردازم، ترك نصيحت كردهام; از اين رو، در آن جاهايى كه سخنان باطلى مىيابم به تصحيح آنها اقدام مىكنم».
همچنين در ابتداى باب پنجم از كتاب «التفهيم» كه درباره احكام نجوم سخن مىگويد، اظهار مىدارد: «هرچند كه اعتقاد ما اندرين صناعت مانند اعتقاد كمترين مردمان است...چه، صناعات احكام نجوم... ريشههايش سست و شاخههايش ناتوان و مقياسهايش پريشان است و در آن گمان بر يقين مىچربد». اين عبارتها حاكى از روحيه حقيقتجويى است كه بر انديشه و عمل بيرونى حاكم بوده است. زاخائو در همان مقدمه بر «فى تحقيق ماللهند» مىنويسد: «بيرونى عادتا از هر گونه افكار خرافى آزاد و مبراست و براى درك حقيقت هر منظورى از خود گذشتگى بىحد ابراز [مىكند] و از تحمل هيچگونه رنج ومشقت روگردان نيست و هيچ فرصتى را تا وقتى كه به طور كلى يا نحو خاصى، راه حق و صواب را به دست آورد، فوت نمىكند و با فلاسفه هندوى كافر به عطوفت و مهربانى بحث و مناظره كرده و مسائل و قضاياى علمى آنان را تصديق يا رد مىكند».
ه) استفاده از روش رياضى در مطالعات اجتماعى و تاريخى: بيان بحثهاى تاريخى و اجتماعى در قالب روشهاى رياضى از قبيل آوردن جدولها و آمار و ارقام، از به كارگيرى روش رياضى در بررسى موضوعات حكايت مىكند. به همين دليل در «آثار الباقيه» با آوردن جدولهاى گوناگون از طبقات پادشاهان و مبادى تاريخها و تقويمهاى ملل مختلف و كيفيت تعيين زمانها و تنظيم سالها، گرايش خود را به تاريخ تقويمى و نه تاريخ تقريرى يا سياسى، نشان داده است و به نقل وقايع و حوادث صرف اكتفا نكرده است. در نتيجه همين بينش رياضى است كه در برگزيدن روايات و اخبار، احتياط مضاعفى را معمول مىدارد و تحقيقات در باب انسان و اجتماع را با ارزشيابى انواع مختلف سندها و مدارك آغاز مىكند تا اينكه محتواى گزارشها آميخته به وهميات و مطالب بىپايه نشده و به نتايجخلاف واقع منجر نشود.
و) مشاهده مشاركتى: بيرونى با اقامت در سرزمين هند و فراگيرى زبان دشوار سانسكريت و تحمل مشقتهاى بسيار در اين راه، جهت ارتباط مستقيم و تنگاتنگ با دانشوران و عوام آن جامعه، سعى داشته تا آنچه را كه تحصيل مىكند نتيجه همدلى با آنان بداند و از اين راه بتواند به كنه و عمق اعمال و رفتار فردى و اجتماعى آنان رهنمون شود; و اين روشى است كه امروزه مردمشناسان و جامعهشناسان براى توصيف و گزارش دقيق و منطبق با واقعيت مورد مطالعه، بدان توصيه و عمل مىكنند. به عنوان مثال مالينوسكى در نتيجه اقامت طولانى و مستقيم خود با بوميان جزاير اقيانوس آرام بود كه توانستبه فهم قواعد رفتارى و آداب و رسوم آنان نائل آيد.
جوامع انسانى در اثر ارتباطات و تبادلهاى علمى و فرهنگى و اقتباس بهترينها به رشد و توسعه علمى و فرهنگى دست مىيابند و ميزان رشد و توسعه فرهنگى آنان، بستگى به سطح ارتباطات و تبادلها دارد. از سوى ديگر در صورت فقدان تفاهم ميان فرهنگى بين دو جامعه، امكان تبادل علمى و فرهنگى وجود ندارد و زمينه براى ركود و عقب ماندگى يك جامعه در زمينههاى مختلف اجتماعى فراهم مىشود. ابوريحان در خصوص جامعه هند زمان خويش كه يك جامعه بسته است مبانيت دينى، تباين در زبان وآداب و رسوم و خود بزرگ بينى را به عنوان عواملى كه راه نفوذ به درون فرهنگ جامعه هندى را بسته و اين فرهنگ را براى ديگران ناشناخته مىسازد نام مىبرد. بيرونى در مدت اقامتسيزدهساله خود در جامعه هندى با زحمت فراوان، زبان آنان را فرا گرفته و به تحقيق در زواياى مختلف زندگى علمى، دينى و فرهنگى هندوان پرداخته است. او پس از مراجعت از هند نتيجه تحقيقاتش را در كتاب «فى تحقيق ماللهند» آورده است و در آغاز كتاب، اسباب جدايى دو ملت ايران و هند از يكديگر را در فقدان تفاهم ميانفرهنگى و موانع آن يافته و آنها را چنين برشمرده است:
زبان گفتارى و نوشتارى مردم هند بسيار عريض و طويل و دشوار است، به گونهاى كه براى يك چيز چند لفظ را به كار مىبرند و يا يك لفظ را براى چند چيز استعمال مىكنند كه براى رسيدن به معناى مورد نظر، نياز به قرينههاى بسيار است; همچنين زبان گفتارى آنان تقسيم مىشود به زبان مبتذل، كه بازاريان به كار مىبرند و زبان فصيح، كه داراى اشتقاقات و دقايق نحوى و بلاغى فراوان و مورد استعمال اهل فضل و اديبان آنان است. آنان كتابهاى علمى خود را به قصد محفوظ ماندن از تحريف به نظم در مىآورند، تا چنانچه چيزى كم و زياد شود به سرعت و آسانى تشخيص داده شود كه چنين كارى، دشوارى فهم معارف آنان را به دنبال دارد.
افزون بر همه اينها، تلفظ بسيارى از كلمات آنان، به جهت ابتداى به حروف ساكن، دشوار بوده و كتابتبرخى از آنها نيز براى ديگران مشكل مىباشد; و در اين راستا، نسخهبرداران از كتابهاى هندوان بىمبالاتى به خرج داده و لغات آنان را به غلط ثبت مىكنند، كه باعثشده لغت جديدى درستشود كه نه خود نسخهبردار آن را فهم مىكند و نه اهل آن زبان.
وجود چنين دشواريهايى در باب اساسىترين وسيله انتقال پيامها، افكار و احساسات، عدم اقبال ديگران به داشتن ارتباط با چنين جامعهاى را در پى خواهد داشت.