سازمان صنايع دستي ايران
مليله سازي يكي از برجسته ترين صنايع فلزي ايران است كه بدليل ظرافت هايي كه در آن بكار ميرود تلفيق بليغي از هنر و حوصله محسوب ميگردد.
قديمي ترين اشياء مليله ايران به روايت اكثر محققان به سالهاي 550 تا 330 پيش از ميلاد مسيح متعلق است چه آنكه طي سالهاي ياد شده بدليل رواج استعمال ظروف گرانقيمت از سوي طبقات ثروتمند و مرفه ،صنعتگران فلزكار، به ويژه زرگران و نقره سازان تمامي توجه خود را به زيبا تر ساختن ظروف معطوف داشتند و كوشيدند تا به اشياء مصرفي حالتي تزئيني بدهند.
با آنكه بر اثر تاراج اسكندر و سپاهيان او از دست ساخته هاي گرانقيمت اين دوره كه غنايمي كم وزن و پربها بودند اثر چنداني باقي نمانده ولي آنچه طي يكي دو قرن اخير در اثر كاوشهاي باستانشناسي يا بطور تصادفي از زير خاك بيرون آمده نشانه استادي و مهارت صنعتگران و مؤيد وجود مليله كاري در ايران پيش از تاريخ ميباشد.
همچنين پروفسور آرثر آپهام پوپ در كتاب شاهكارهاي هنر ايران ضمن اشاره به زرگري و نقره سازي در سالهاي بعد از ظهور اسلام به مقداري مليله كه از منطقه ري يافت شده وبه قرن دوازدهم ميلادي تعلق دارد اشاه كرده است .
متاسفانه از آنجا كه اكثر اشياء مليله ايراني اعم از طلا و نقره به منظور استفاده مجدد از فلزش ذوب شده نمونه هاي زيادي از آن در دسترس نيست و تنها از دوره قاجاريه مقداري سرقليان گيره استگان - سيني در اندازه هاي مختلف - گوشواره - سينه ريز و باقي مانده كه بخشي از آنها در موزه هاي داخلي و خارجي و بخشي ديگر در مجموعه هاي خصوصي يا نزد خانواده ها نگاهداري ميشود.
در سالهاي نزديك به جنگ جهاني دوم و در همان شرايطي كه گفته شد گروهي به صرافت احياء هنرهاي دستي افتاده بودند، جمعي از هنرمندان مليله ساز زنجاني به اصفهان و تهران رفتند و به ساخت زيورآلاتي به وسيله طلا و با بهره گيري از اسلوب فني مليله كاري پرداختند كه حاصل كارشان، مخصوصاً «گوي» هاي كوچك زريني كه توليد ميكردند، يكي از برجسته ترين فرآورده هاي بازار زرگران اين دو شهر بود.
در حال حاضر نيز مليله كاري در شهرهاي تهران ،زنجان و اصفهان رواج دارد كه فرآورده هاي توليدي هنرمندان اصفهاني داراي جنبه اي تجملي و تشريفاتي است مليله كاران تهراني بيشتر در امر ساخت جواهرات به فعاليت اشتغال دارند و زنجان تنها شهري است كه مصنوعات مصرفي مليله در آن توليد ميشود.
صنعتگران زنجاني در حال حاضر مواد اوليه كارشان را فقط از طريق ذوب ظروف نقره اي مستعمل تهيه ميكنند.
نقره مصرفي در مليله سازي داراي عيار 100 است . ولي براي ساختن دسته يا پايه ظروف كه ميبايست داراي استحكام بيشتري باشد معمولاً نقره با عيار پائين تر را مورد استفاده قرار ميدهند .
مليله سازان براي شروع كار ابتدا نقره مصرفي را با عيار مورد نظر انتخاب و بوسيله ظرفي بنام «بوته» در كوره قرار داده و ذوب ميكنند. آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاري بنا م «ريچهِ» كه 25 تا 30 سانتي متر درازا دارد و دو شيار طولاني به قطر 5 ميليمتر بر روي آن تعبيه شده ميريزند و به اين طريق مفتولي به طول و قطر شيار روي «ريچه» بدست مي آورند. در مرحله بعد، مفتول نقره اي را روي سندان گذاشته و به كمك چكش آن را به صورتي چهار پهلو در مي آورند.
سپس آن را با چراغ كوره اي حرارت داده و در شرايطي كه مفتول كاملاً گرم شده و قابليت انعطاف پيدا كرده است از ميان دستگاه نورد قابل تنظيمي عبور داده و به مفتول هايي به قطر دلخواه تبديلش مي كنند.
اين مفتول هاي باريك در كوره حرارت داده شده و آماده حديده كردن ميشود.
عمل حديده كردن موجب بدست آمدن مفتول هايي با ضخامت بسيار كم و قطر يكنوخت ميگردد كه مفتول حاصل ابتدا بايد دولا تاب و پس از آن با كمك قسمت مسطح دستگاه نورد كوبيده شده و به صورت نواري به قطر تقريبي يك تا 5/1 ميليمتر درآيد. اين نوار كه لبه اي مضرس دارد، نوار مليله ناميده ميشود و استادكاران مليله ساز بعد از تهيه آن ابتدا صفحه ي فلزي مستطيل شكلي را كه معمولاً از جنس مس و داراي ابعاد مختلف است انتخاب و يك سطح آن را كاملاً موم اندود ميكنند. بطوري كه لايه اي به ضخامت سه تا چهار ميليمتر از موم روي صفحه را بپوشاند. سپس قالبي را كه به شكل محصول مورد نظر بريده شده روي صفحه مسي قرار داده و نواري را كه پهنايي بيش از نوار مليله دارد از اطراف قالب ميگذارنند تا شكل قالب را بخود گرفته و در موم فرو رود.
هنگامي كه به اين ترتيب طرح اوليه مليله ساخته شد ، استادكار ميانه قالب را با نقش هاي مليله كه قبلاً بوسيله دست و با كمك انبري ظريف ساخته شده پر ميكند و در پايان كار آنها را با مفتول هاي بسيار ظريف فولادي به يكديگر مي بندد تا بر اثر حركت و تكان خوردن جا عوض نكنند و تغيير شكل ندهند.
اين اسكلت بوسيله حرارت دادن صفحه مسي از موم جدا و بر روي سطحي هموار قرار داده ميشود و مقداري گرده لحيم كه عبارت از براكس و براده نقره است روي آن ريخته و شعله گاز را بر روي آن حركت ميدهند. بر اثر اين كار، گرده لحيم ذوب شده و اتصال نقش هاي كوچك را با يكديگر و همچنين ديواره نقش باعث ميگردد.
پس از اتمام آتشكاري و اتصال كليه قطعات به يكديگر ، سيم هاي فولادي را بريده و محصول را كه تقريباً كار ساختش به پايان رسيده در طشتكي كه حاوي محلول رقيق اسيدسولفوريك است قرار ميدهند. يا در داخل ظرف محتوي زاغاب (محلول زاج سفيد و آب) ميجوشانند تا اضافات و لكه هاي روي نقره از بين برود. در پايان با برس سيمي ظريفي مليله ساخته شده را پاك نموده و ناهمواري‌هايش را بوسيله سوهان هاي ظريف و نيز سمباده از بين برده و آن را پرداخت مي‌نمايند.