وصيت نويسى سنتى ديرپاست كه آموزگار و پديد آورنده آن پيامبران الهى بوده اند.
پيامبران بزرگان دين صاحبان نفس ذكيه عارفان واصل و فقيهان نفس كشته تجربيات گرانمايه سلوك خود را كه حاصل يك عمر آزمون و تجربه آنها بوده است در قالب وصيت نامه به نسلهاى ره جوى تاريخ بشرى هديه كردند.
دست آور پيروى ازاين سنت حسنه صدها وصيت نامه و دستورالعملى است كه در لابلاى كتابها و كتابخانه ها به يادگار مانده است .
اين وصيت نامه ها در مجموعه معارف اخلاقى اسلام بسان آب حياتبخشى است كه با جريان خويش در بستر تاريخ و سرايان آن درافكار وارواح بشرى طالبان كمال و راهيان قرب و وصال را تا نفخ صور حيات و بالندگى خواهد بخشيد.
وجيزه اى كه فرا ديد شما قرار خواهد گرفت عطيه اى است الهى براى سالكان راه كمال از فقيهى نفس كشته و راه يافته . عالمى كه هم عنوان مطلق شهيد را در تاريخ فقه ويژه خود ساخته و هم با نثار خون خود حقانيت اسلام علوى را بر تارك تاريخ رقم زده است .
محمد بن حامد بن احمد بسال 734 ( ه.ق ) در جزين يكى از روستاهاى جبل عامل ديده به جهان گشود. خانواده وى اهل دانش و تقوا بود. مبادى علوم ادبى و فقه را در آن سامان فرا گرفت . 2
شيخ شهيد براى افزودن دانش ديگران بر علوم خود و دست يابى به علوم زمانه خويش به مراكز علمى دور و نزديك آن دوران سفر كرد.
وى با تلاش علمى و تحصيلى پى گير و
خستگى ناپذير كرانه اى علوم آن زمان را پيمود و با رشد دادن انديشه و عروج روح خود زبانزد خاص و عام و يگانه دوران خود شد.
در حوزه كوشش هاى علمى وى همين بس كه : آنى از عمرايشان از فراگيرى دانش تهى نبود. دراين راستا نه تنها به قله دانش حوزه هاى شيعه آن روز پاى نهاد بلكه قلل افكار و علوم موجود در حوزه هاى اهل سنت را نيز پشت سر نهاد.
دراجازه اى كه به اين خازن داده است آمده :
از تاليفات به عالمان اهل سنت و روايات آنان از كتب چهل شيخ از دانشمندان استادن و محدثان آنان در مكه مدينه بغداد مصر دمشق بيت المقدس و مقام ابراهيم خليل روايت مى كنم صحيح بخارى رااز جماعت كثيرى روايت كرده ام كه آنان سند روايت را به بخارى رسانده اند. همچنين صحيح مسلم مسندابوداود جامع ترمذى مسنداحمد موطا مالك مسند دارقطنى مسندابن ماچه المستدرك حاكم و غيره را روايت كرده ام 3
در نكته سنجى دقت و تيز فكرى وى همين بس كه با آنهمه ممارست تسلط و تبحرى كه بر فقه اهل سنت داشت هيچگونه نشانه و تاثيرى از آن فرهنگ در كتابهاى ايشان ديده نمى شود.
جان مايه فكر و ساختارانديشه وى را قرآن و سنت اهل بيت( ع) تشكيل مى داد. نوشته ها و نظريات ايشان تبلور فرهنگ تشيع و معارف علوى است بگونه اى كه خود فرمود:[ من به بيش از هزار طريق ازامام[ ع] حديث كرده ام] 4 .
شرح ابعاد علمى گونه گونى دانشها ژرفائى انديشه آن بزرگوار در اين كوتاه سخن نشايد ازاين روى تنها به نقل نوشته رجالى بزرگ تراجم نويس نكته سنج ميرزا محمدباقر موسوى خوانسارى اكتفا مى كنيم :
همه علماء به بصيرت كامل اطلاع واستادى و برازندگى وى در فقه و قواعد احكام معترفند.
آن بزرگوار بگونه شيخ صدوق بود در نقل احاديث اهل بين عصمت[ ع] همانند شيخ مفيد سيدمرتضى بود دراصول عقايد و محكوم كردنداهل جدل و دشمنان همتراز شيخ طوسى بود در گسترده اطلاعات فنون گوناگون ديدن اساتيد و پرورش شاگردان عالى مقام همسان محمد بن ادريس حلى بود در تنقيح مرام و تيزفكرى در نقض وابرام همسنگ خواجه نصيرطوسى بود در حل مشكلات علمى مردم بسان نجم الائمه سيد رضى بود در تسلط بر حو و صرف و كاربرد آن دراستنباط احكام مانند محقق خوانسارى بود و در تيز ذهنى استوارى فكر و بهره ورى صحيح و بجااز قواعد علوم. 5
سفرهاى علمى شهيد و خستگى ناپذير وى دراين راه گر چه آشنائى با علوم گوناگون آن روزگاررا بهمراه داشت ولى روح آن را ترويج معارف آزاديبخش و ستم ستيز تشيع تشكيل مى داد ازاين روى شهيد هر جا پا نهاد از طلاب آزاده فقهيان وارسته ساخت كه پس از وى مشعل فرا راه حوزه هاى علومى دينى و راهبرى براى مردم راه جو گشتند. شهيد با آن كه در دوران خفقان و سياهى مى زيست مشعلدار هدايت مردم بود.
دراين راستا سخت ترين مشكلات را بجان
پذيرا شد. آن بزرگوار در آن عصر ظلمانى خويشتن را مسوول مى داند كه با پيام آسمانى اسلام دلهاى تاريك را منور سازد جانهاى راكد را بالنده كند وارواح افسرده و بى فروغ را حيات و فروع بخشد.
اين مسووليت شناسى است كه شيخ شهيد با تمام عشق زندگى پر دغدغه و پر مخاطره در ديار غربت : دمشق بيت المقدس مصدر مكه مدينه بغداد و ... بر مى گزيند امااز دعوت حاكم خراسان و زندگى بى دغدغه و آرام سرباز مى زند.
شيخ شهيد فقيهى جامعه ديده مردم شناس و آگاه به زمانه بود تلاشهاى علمى مانع حضور آن بزرگوار در عرصه سياست واجتماع نبود. مفاومت آن شهيد بزرگوار در برابرامواج سهمگين سياست مخالف ستودنى است . بااين كه بارهاى باراز جانب قاضى القضات ها و شيوخ تكفير و تفسيق شد واز جانب عوام جاهل و حاكمان زمان اذيت و آزار ديد ولى تزلزلى دراراده اش پديدار نشد و لحظه اى از تلاش حركت آفرين و آگاهى بخشش باز نايستاد. حق گوئى صلالت منطق و صراحت كلام آن شهيد عزيز مخالفان راه وى را به تنگ آورد لذا زبان حق گوى آن بزرگوار را در پنجاه و دومين بهار زندگيش خاموش كردند 6 .اين حركت ضدانسانى درست است كه جامعه اسلامى رااز فروغ وجود آن عالم فرزانه محروم ساخت اما مشعل انديشه اين شهيد بزرگ هر روز درخشنده تر شد.
افكار زلال وانديشه الهى وى بوسيله شاگردان انديشه گر آن شيهد بزرگ در جاى سرزمين اسلامى مطرح شد و در مدتى كوتاه نام و آوازه وى بر همه عنوان داران پوشالى و باطل فزونى يافت .
شهيداول در بعد اخلاقى از مقام والائى برخوردار بود.ايشان علم و عقل تلاش و دقت هيبت و زهد را بهم آميخته بود. ممارست علمى و عملى با قرآن و حديث جان و روان وى راالهى كرده و به روح آن بزرگوار نزهت و بالندگى بخشيده بود.
شيهد بزرگوار همانگونه كه نتايج تلاشهاى فقهى خود را در كتاب [لعمه] بگونه اى موجز و رسايى ريخت و به حوزه هاى علميه عرضه كرد انوار تجلى يافته در روح بزرگش را كه محصول شب زنده داريها مراقبت ها و رياضت ها بوده با قلب استوار در بيست و چهار ماده واصل به عاشقان سلوك و طالبان كمال هديه كرده است .
آن مرد بزرگ دراين[ دستورالعمل] به طالبان علم مى آموزد كه : جان [فقه الاحكام] به رهائى از[ قيدالاهواء]ست بر طالب علم است كه همدوش و همراه يادگيرى و ياد دهى فقه سازندگى و پالايش روح را دنبال كند.
طلبه و فقيهى كه اوامر و نواهى در جان او پا نگيرد و ببار ننشيند همانند بيدى باشد سر به هوا و در بنداهواء.اعتباريات وقتى كه ريشه در حقايق نگيرد و صورت عمل پيدا نكند دشمن جان انسان باشند [رب عالم قد قتل جهله]
علمى كه با تربيت نفس همراه نشود بوته اى را ماند كه در زمين ريشه نگرفته است نرم بادى او را به لرزش وا مى دارد گاهى به راست و گاهى به چپ هر سوئى و هر جائى شود.[ مثل كلمه خبيثه كشجره خبيثه اجتثت فمالها من قرار].
شيخ شيهد جان خويش را با[ ذيت حق] روشن ساخت و با بهره گيرى از مشكلات ولايت آل رسول[ ص] چراغى فرا راه عارفان و راهيان راه كمال شد.
ايشان باانجام فرايض و مراقبت از نوافل و بلكه ترك مباحات مقام قرب نوافل و فرائض را پشت سر نهاد و روح و چشم خود را در آتش عشق الهى و دفاع از حق سوخت .اينك گوش دل را به فرازهاى نورانى و جانفزاى وصيت شهيد والامقام مى سپاريم واز روح بزرگ وى توفيق عمل به مواعظ و نصايح آن بزرگوار را طلب مى كنيم .
بسم الله الرحمن الرحيم
وصيتى كه پيش روى شماست از بنده ضعيف و ناتوان نويسنده اين حروف محمد فرزند مكى است . خداى او را همچون نصوح توبه پذيرد واز اشتباهها و لغزشهاى او چشم پوشد.
مخاطب آن مخاطب آن برادران و دوستان الهى مى بشاند آنان كه براى خدا و در راه خدا بااو دوست شده اند.
نخست نفس خود را مخاطب قرار مى دهد سپس آنان را.
اين[ وصيت نامه] در بر دارنده مطالب و معارف بلندى است .
1. تقواى الهى را فرا ديد خود قرار دهد و بر همه حركات و سكنات خويش حاكم سازد 7 . مدام در مراقبه بوده واز خدا خوف و خشيت كند. در خلوت و پنهانى ازاو شرم كرده به آنچه خوشاينداو نيست آلوده نگردد.
2. در همه احوال خدا را فرا ياد دارد و در بيشتراوقات با زبان ذكراو گويد 8 .
3. بر خدا توكل كرده كارها را به او واگذارد و در گرفتاريها و سختيهااو پناه برد 9 .
4. موازين واحكام دين را فراديد خويش نهاده مواظب باشد سر موئى از آن خارج نشود زيرا خروج از فرامين شريعت گمراهى و ضلالت را در پى آرد.
5. نوافل و مستحبات را براساس تلاش و توان فراغت و سلامتى زياد كند بويژه نمازهاى متسحب را چون نماز بهترين عمل است . كارى پس از شناخت خدا و تحصيل معارف الهيه همانند نمازانسان را به خدا نزديك نمى كند. در ميان نمازهاى متحبى درانجام نماز شب مراقبت ويژه كند.
6. زبان رااز گناهانى همچون : پرت و پلاگوئى غيبت سخن چنين بيهوده گوئى نگاه دارد.از شنيدن لغو و هر آنچه بهره دينى يا دنيايى ندارد بپرهيزد واعضاء جوارح رااز آنچه ناخوشايند پروردگاراست بدور دارد.
7. زهد را روح زندگى اش كند به آنچه به او مى رسد بسنده كند روزى از حلال خورد تا مى تواند بى نيازى از مردم را پيشه خود سازد زيرا خواهش از مردم خوارى و ذلت اين دنيا را در پى دارد.
8. ياد مرگ را نصب العين خويش كند براى رسيد آن در همه حال آماده باشد. براى اين كه ياد مرگ [ فراديد]او گردد روزى بيست مرتبه ياد مرگ كند. 10
9. هر صبح و شام گذشته خود را محاسبه كند اگر رفتار نيك داشته است براو بيفزايد چنانچه بدى ازاو سر زده است ازاو باز گردد و جبران كند.
10. با قلب و زبان دائم دراستغفار بوده طلب بخشش كند. شكل آن استغفار چنين است :
اللهم اغفرلى فانى استغفرك واتوب .
در وصيت لقمان به فرزندش آمده است : بسيار بگويد : [اللهم اغفرلى] زيرا خداوند در شبانه روزاوقاتى قرار داده است كه در آن وقت ها حاجات بندگان را رد نمى كند.
11.امر بمعروف و نهى از منكر را با شرايطى كه در شرع مطهر آمده است به اندازه توان و نيرو انجام دهد.
12. برادران دينى را يار و كمك باشد به اندازه افتادگى و نياز آنان حاجتشان را برآورد.اولاد[ ع] و فاطمه[ س] را خدمت واحترامى ويژه كند.
13. قوانين و دستورات الهى را بزرگ شمارد. علماء دين را گرامى دارد. صاحبان تقوا از مومنين را احترام كند.
14. بداده خدا راى باشد. چيزى را كه نمى داند خيراو در آن است يا نه طلب نكند. در همه احوال خدا را سپاسگزار باشد.
15. بهنگام پيكار و روى در رويى با مشكلات مقاومت ورزد زيرا صبر راس همه اموراست 11 .
16. براى تعجيل فرج و ظهورامام زمان[ عج] دائم دعا كند زيرااين عمل در شريعت اسلام ازاهميت والايى برخورداراست .
17.اشتغال دائم به درس و بحث و ممارست با علوم را از راه تدريس آموزش مطالعه قرائت و فراگيرى دانش پيشه خود سازد. دراين راه از سرزنش هيچكس بيم به دل راه ندهد.
19. در همه كارهااخلاص داشته باشد و كارها را فقط براى خوشنودى
خداانجام دهد زيرا فقط كارهاى خالص و بى پيرايه را خدا مى پذيرد. ريا در عبادت - پناه مى بريم از آن بخدا - شرك شمرده مى شود 12 .
20. پيوند وارتباط با خويشاوندان اگر بگونه اى فراخ نتواند به ديدار آنان برود با عرض سلامى آنان را خوشنود سازد.
21. به زيارت برادران دينى رود. با آنان درامور دين و آخرت گفتگو داشته باشد. 13
22. زياد به دنبال مباحات و رخصت ها نرود. در زندگى خود گشادگراى نباشد. در تكاليف دينى برخود سخت نگيرد بلكه روش و مشى ميانه و استوارى را در پيش گيرد.
23. با مردم در خورد فهم آنان سخن گويد واز مطالبى كه هضم آنها برايشان مشكل است بپرهيزد.
خلق و خوى خوب داشتن خشم را فرو خوردن با مردم فروتنى نمودن از خدا سامان خلق را خواستن و كارهاى آنان را سامان دادن را پيشه خود سازد.
24. بدون بهره دينى يا دنيايى لحظه اى از عمر خود را سپرى نكند. در همه اين كارها معيار تقوا و مراقبت پيوسته و دائم است .
سلام بر همه آنان كه اين دستور را پى گيرند. سپاس ويژه خداونداست . درود پياپى خدا بر پيامبراسلام و آل بزرگوار وى باد.
1. روضات الجنات ميرزا محمدباقر خوانسارى ج /03/7
2.لمعه ترجمه ج 1.پانزده .
3. اعيان الشيعه .
4.لولوالبحرين فى الاجازات و تراجم الرجال الحديث محدث بحرانى پاورقى .143.