صادق حسنزاده
مسجداعظم مسجد اعظم قم يكي از آثار بزرگ آيتاللهالعظمي بروجردي است كه در روز يازدهم ذيقعده 1374 ق برابر با 21 تيرماه 1333 ش (در سالروز ولادت با سعادت امام رضا عليهالسلام ) طي مراسم با شكوهي كلنگ بناي آن به دست آيتالله العظمي بروجردي به زمين زده شد.
كتابخانه مسجداعظم پس از شروع بناي مسجد، آيتاللهالعظمي بروجردي به فكر افتادند، اين بناي پرشكوه و با عظمت را با تأسيس كتابخانهاي مهم و مجهز تكميل كنند. اعلام اين موضوع و تصميم ايشان در محافل علمي و ديني، با شور و شعف خاصي استقبال شد. به راستي اين بناي مجلل بدون كتابخانهاي مناسب، ناقص به نظر ميرسيد. آيتاللهالعظمي بروجردي به اين نقيصه به خوبي پي برده بودند، از اين رو به طور جدي تصميم گرفتند هم زمان با بناي مسجد، تدريجا كتب كتابخانه را نيز تهيه كنند. ايشان در مرحله اول، 500 جلد و در مرحله دوم 2500 جلد از كتابخانه شخصي خودشان اهدا فرمودند. سپس بعضي از علما و افراد خيّر كتابخانههاي خود را چه شخصا و چه با وصيت، به اين كتابخانه تازه تأسيس منتقل كردند.
از جمله آيتالله حاجآقا محمد مقدس اصفهاني (از علماي بزرگوار، پارسا و وارسته اصفهان كه مدتي هم در قم از محضر آيتاللهالعظمي بروجردي استفاده كرده بود و مورد احترام عموم علما و فضلاي حوزه به خصوص آيتاللهالعظمي بروجردي بودند) وصيت كردند كتابخانهشان را كه در حدود دو هزار جلد كتاب نفيس و متنوع (اعم از چاپي و خطي) بود از اصفهان به قم آورده به اين كتابخانه اهدا نمايند.
در تاريخ 27 شوالِ سالِ 1380 ق (پانزده روز پس از ارتحال معظمله) كتابخانه مسجد اعظم رسما افتتاح شده است. البته قرار بود مراسم افتتاح در نيمه شعبان 1380 ق و با حضور ايشان انجام شود و در اين خصوص، دعوتنامههايي پخش شده و طي اعلاميهاي به اطلاع عموم رسيده بود، اما به علت حادثهاي كه براي ايشان پيش آمده و باعث شكستگي در ناحيه پاي ايشان شده بود، افتتاح به روز جمعه هفتم شوال موكول ميشود. صبح روز جمعه در حاليكه همه منتظر تشريف فرمايي ايشان بودهاند، ناگهان به عارضه قلبي دچار شده و حالشان بسيار وخيم ميشود و بعد از چند روز منجر به رحلت ايشان ميشود. سرانجام كتابخانه مسجد اعظم پانزده روز پس از ارتحال ايشان در تاريخ مذكور (27 شوال 1380 ق) كه مطابق با 25 فروردين 1340 ميباشد، با حضور آيتالله زاده بروجردي آقا سيد محمد حسن افتتاح ميشود.
پس از رحلت آيتاللهالعظمي بروجردي، به مرور علما، فضلا، تجار، ناشران، نويسندگان و افراد خيّر با اهداي كتابهاي ارزنده به تجهيز اين كتابخانه پرداختند كه اسامي ايشان در دفتر «اهدا كنندگان» كتابخانه ثبت شده است. از جمله: امام خميني رحمهالله ، آيتالله مرعشي نجفي رحمهالله ، حجةالاسلام سيدمحمدحسن طباطبايي (آيت الله زاده بروجردي)، آقا سيدهادي روحاني، حاج شيخ باقر نهاوندي واعظ، شيخ احمد آل اسحاق، آيتالله حاج سيد مصطفي صفايي خوانساري، آقا جمالالدين فدايي اراكي، آقاي سيدفضل الله بنافتي، حاج سيدهاشم رسولي محلاتي و آيتالله زاده خوانساري ميباشند.
اما دو نفر بيشترين كتاب را (پس از ارتحال آيتاللهالعظمي بروجردي) به كتابخانه اهدا كردهاند:
يكي آيتالله حاج آقا سيدحسن فريد محسني اراكي كه طبق وصيت شان، كتابهاي چاپي ايشان (حدود دو هزار جلد) به كتابخانه اهدا شد. كتابهاي خطي معظم له هم به آستان قدس رضوي اهدا شده است.
ديگري مرحوم حاج محمد رمضاني مدير انتشارات «كُلاله خاور» تهران بوده كه حدود چهل هزار جلد كتاب چاپي و سنگي بويژه ديوان اشعار فارسي (ايشان اكثر ديوانهاي كوچك و بزرگ را گرد آورده بود كه اينك در كتابخانه موجود است) همچنين دوهزار جلد از كتب لاتين به زبانهاي فرانسه، آلماني، روسي، انگليسي و تركي و ارزندهتر از همه بيش از دو هزار جلد كتاب خطي ايشان به كتابخانه اهدا شده است.
آقاي رمضاني در اواخر عمر خود اين كتابها را به قم انتقال داده بود و در خانهاي اجارهاي به طور موقت نگهداري ميكرد تا كتابخانهاي به عنوان صاحبالامر - عجل الله تعالي فرجه الشريف - تأسيس نموده و آنها را در اختيار عموم قرار دهد. اين امر چنان قطعي بود كه همه كتابهاي چاپي و خطي را به مهر مربوط، ممهور كرده بود، اما اجل مهلت نداد تا اين نيت پاك جامه عمل بپوشد. پس از رحلت ايشان با تلاش مسئولان وقت كتابخانه و مرحوم حاج آقا مهدي آيتاللهزاده گلپايگاني، بازماندگان محترم ايشان، اين ذخيره را در اختيار كتابخانه مسجد اعظم قرار دادند.
ساختمان كتابخانه مسجداعظم كتابخانه در سمت غربي صحن مسجد اعظم واقع شده و يك مخزن به وسعت 176 مترمربع و دو طبقه و دو سالن مطالعه و يك اتاق به عنوان «دفتر كتابخانه» دارد. سالنها هر كدام به مساحت 5 × 5/17 متر و ابعاد دفتر كتابخانه 3 × 5 متر ميباشند و با يك راهرو 2 × 5 به هم مربوط ميشوند. ساختمان آن، كه توسط معمار لرزاده انجام گرفته، با مهارت خاصي ايجاد شده و بسيار جالب و مورد توجه اهل فن ميباشد.
رياست اين كتابخانه از بدو تأسيس از طرف آيتاللهالعظمي بروجردي به مرحوم آيتالله شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني واگذار شده بود. ايشان هم با كفايت و كارداني خاص خود به توسعه كتابخانه پرداختند. سرانجام در سال 1375 شمسي به علت كهولت سن، طي نامهاي، كتابخانه را به شوراي عالي حوزه علميه قم واگذار كردند.
آيتاللهالعظمي بروجردي عنايت خاصي به اين كتابخانه داشتند به نحوي كه در مدت يك سال (با همه مشاغل و گرفتاري)، چندبار از آن بازديد به عمل ميآوردند و از نزديك دستورات لازم را به متصديان امر ميدادند. ايشان اشتياق زيادي داشتند كه طي جشن باشكوهي كتابخانه افتتاح شود. نخست بنا بود روز نيمه شعبان (سالگرد تأسيس كتابخانه) كتابخانه رسما افتتاح شود، اما در آن روز با ميمنت، درد پاي ايشان مانع از افتتاح آن شد و به ناچار به روز جمعه هفتم ماه شوال موكول شد. مقدمات جشن فراهم گرديده از علما و فضلا دعوت به عمل آمد كه در مراسم افتتاح شركت كنند، ولي با كمال تأسف آن روز نيز مصادف با نخستين روز بيماري معظم له شد، و همين بيماري منجر به رحلت جانگداز آن پيشواي عظيم الشأن شد.
ناچار براي اين كه هر چه زودتر كتابخانه مورد استفاده عموم قرار گيرد، در روز جمعه 27 شوال برابر با 25 فروردين 1340، مراسم بسيار سادهاي با حضور آيتالله زادگان ايشان، علما، اساتيد، فضلا و طلاب و نيز طبقات مختلف مردم برقرار شد. در حالي كه حضار به جاي جشن و سرور و لبخند و شادي، همه متأثر بودند، كتابخانه رسما افتتاح شد.
روزي كه بنا بود كتابخانه در حضور آيتاللهالعظمي بروجردي و به مناسبت ولادت حضرت امام زمان ـ ارواحناه فداه - افتتاح شود، دانشمند محترم آقاي شيخ احمد اثنيعشري قمي (از فضلاي نامي حوزه علميه) قصيده زير را سرودند:
آقاي حاج شيخ عباس مصباحزاده (منجم معروف) نيز دو قصيده لطيف در باره افتتاح كتابخانه مسجد اعظم سروده بودند.
قصيده نخست را آقاي مصباحزاده شخصا در حضور آيتاللهالعظمي بروجردي خوانده و مورد تفقد ايشان قرار گرفتند.
قصيده دوم، تضمين يكي از غزلهاي معروف حافظ است كه بعد از رحلت آيتاللهالعظمي بروجردي در مراسم افتتاح كتابخانه، آقاي مصباحزاده در سالن كتابخانه قرائت نمودند و مورد تحسين همه حضار قرار گرفت.
كي برون از دل ما، فكر و خيالت برود
اي كه رفتي و دل از ياد جمالت نرود
مصرع آخر تاريخ بناي كتابخانه (1380) است.
با توجه به اين كه اين كتابخانه، چهل سال پيش بنا شده و شرايط آن روز متفاوت و تعداد مراجعان محدود بوده، لذا هماكنون با مشكلات عمدهاي از جهت كم بودن مكان براي كتابها و هم براي مراجعان مواجه هستيم. تمام ظرفيت براي قفسهبندي تكميل شده است. سالنهاي مطالعه بيش از گنجايش عضوگيري كرده است. همچنين چون كتابخانه در مركز شهر واقع شده (البته از يك جهت خوب است) اما آلودگي هوا، صداي وسايط نقليه و تردد عابرين، اثر نامطلوبي براي كتابخانه دارد، هر چند اخيرا اقداماتي براي تهويه مخزن كتب خطي انجام گرفته، اما هنوز از جهت سيستمهاي حفاظتي و آفت زدايي به وضع مطلوب نرسيدهايم. يكي از اقدامات لازم، تهيه ميكروفيلم از كتب خطي نفيس است.
در حال حاضر اين كتابخانه، 4174 جلد كتاب خطي دارد كه فهرست آنها در سه مرحله تهيه شده است:
1. فهرست اوليه به وسيله آقايان حجج اسلام شيخ عبدالغني مهدوي صفت، ميرزا حسن آشتياني، آقا سيدحسن مدرسي طباطبايي و آقاي حاج محمد رمضاني صورت گرفته است. آقاي رمضاني در اول نسخه هايي كه به كتابخانه اهداه شده يادداشتهاي نسخهشناسي داشتند كه به وسيله حاج آقا مهدوي با خط زيبا و چشم نوازشان به صورت فهرست در دفترهاي رحلي در آمده است.
2. فهرست دوم توسط حضرت آيت الله استادي در سال 1365 شمسي در يك جلد تهيه شده و به چاپ رسيده است كه سالها مورد استفاده دوستداران كتاب و اهل تحقيق و مؤسسات تحقيقاتي بوده است.
3. و بالأخره فهرست سوم كه فهرست نهايي كتب خطي خواهد بود توسط اين جانب و حجةالاسلام طيار مراغي در سال 1379 شمسي با استفاده از فهرست حضرت آيت الله استادي استخراج و تهيه شده است كه بايد در چند جلد چاپ شود.
شايان ذكر است كه در حدود دويست جلد نيز كه بيش از تعداد فهرست شده توسط آيت الله استادي ميباشد و به عنوان اوراق پراكنده و غير قابل استفاده در انبار باقي مانده بود كه توسط آقاي علي خليلي تبريزي بازسازي، تنظيم و فهرست شده است.
كتابخانه در حدود سه هزار نفر عضو پذيرفته است و براي آنها كارت صادر شده است. مراجعه روزانه به كتابخانه سيصد تا چهارصد نفر ميباشد.
در طول سال جز تعطيلات رسمي، كتابخانه باز و آماده خدمات رساني به محققان است. هر روز صبحها از ساعت 30/7 تا 30/13، و عصرها از ساعت 15 تا 21 باز ميباشد.