«... تهران به واسطه انهار جاريه و كثرت اشجار مثمره و باغات منتزهه نظير بهشت است...» به طوري كه از مضمون اين سخن و ديگر اقوال بازمانده در وصف پيشينه تهران برمي‌آيد، باغهاي تهران چنان با عناصر كالبدي تاريخي شهر در آميخته و در سرنوشت آن مؤثر بوده‌اند كه مطالعه تاريخ شهر تهران بدون توجه به باغهاي آن ميسر نخواهد بود. ياقوت حموي مي‌نويسد: «تهران داراي باغهاي متداخل است كه مشبك‌وار بناها را در ميان داشته و اين امر خود مانعي به وقت تهاجم است. لذا حضور مداوم و پيوسته باغ‌ها يا حداقل چنارهاي كهنسالي كه از شميران تا ري در معابر قديمي يا جديد حاصل از تغييرات كالبدي شهر ديده مي‌شوند، حضوري ديرآشناست كه پايداري آنها در پس سال‌هايي طولاني كمتر نقش پراهميت و دائمي آنها را در رشد و تداوم حيات شهر در نظر متوليان حفظ، نگهداري و توسعه شهر پديدار ساخته است. اين پژوهش كه به طور خاص بر تاريخ باغهاي تهران و نقش آنها در سرنوشت كالبدي شهر متمركز گشته است سعي دارد با تحليل و دقت مجدد عرصه‌هاي ناگفته در اين حوزه را مورد بررسي و دقت‌نظر قرار دهد.
هدف از اين پژوهش تبيين ويژگي باغهاي تهران و سير تحول آنها در دوره‌هاي مختلف تاريخ تحول شهر و پرداختن بدين مضمون است كه چگونه باغ‌ها در سرنوشت كالبدي شهر تهران حضوري مداوم و تأثير گذار داشته‌اند.
روش پژوهش پژوهش حاضر از طريق بررسي تطبيقي مشخصه‌هاي كالبدي شهر و باغهاي آن به استناد مدارك نوشتاري، نقشه‌ها و تصاوير موجود در موضوع تاريخ تهرن و تهيه گراف‌ها و جداول تحليلي و توصيفي انجام گرفته است.
در اين بخش ضمن شناخت وضعيت فيزيكي بستر شهر، موقعيت مسيل‌ها و نهرهاي فصلي، منابع آب زيرزميني، ... عنوان خواهد شد كه در پهنه تهران چه مناطقي مستعد ظهور باغهاي تهران بوده‌اند، آيا ويژگي‌هاي جغرافيايي تأثيري در الگو و موقعيت شكل‌گيري باغهاي تهران داشته‌اند يا باغ‌ها فارغ از وضعيت عمومي بستر شهر در هر حوزه‌اي ظاهر يم‌شده‌اند، آيا تأثير و تأثر باغ‌ها و خصوصيات جغرافيايي بستر شهر تهران طي تاريخ تحول كالبدي شهر رابطه‌اي مشخص و امري تثبيت شده بوده يا دچار دگرگوني و تحول شده است... .
گستره وسيع تهران كنوني پژوهش حاضر را ملزم مي‌دارد تا به نحو اجمالي به مرور تاريخ شكل‌گيري شهر بپردازد تا مشخص گردد كه باغهاي تهران از چه زماني در محدوده فيزيكي شهر ظاهر مي‌شوند، آيا شهر در نطفه اوليه خود داراي باغ بوده است و در اين صورت باغ‌ها چه نسبتي با كالبد سنتي شهر داشته‌اند، آيا باغ‌ها تنها در محدوده فيزيكي شهر احداث مي‌شده‌اند يا مي‌توان باغ‌هايي را شناسايي كرد كه فارغ از حصار شهر آزادانه در پهنه دشت تهران شكل مي‌گرفتند.
طي بررسي تاريخ شكل گيري كانون‌هاي زيستي و باغ‌ها در پهنه دشت وسيعي كه امروزه تهران ناميده مي‌شود پژوهش حاضر به طور خاص به مطالعه در خصوص باغ‌هايي خواهد پرداخت كه با الگو و انتظام حاضر خود پديده‌هايي منحصر به فرد در عرصه باغ‌سازي و باغ‌آرايي در تهران به شمار مي‌آمده‌اند. در اين حوزه با مطالعه دقيق تاريخچه باغ‌هايي نظير باغ گلستان، باغ قصر قاجار، باغ نگارستان، باغ لاله‌زار، باغ برج نوش، باغ شهري سفارت انگليس، باغ عشرت‌آباد، باغ سلطنت آباد، پارك امين‌الدوله، پارك طل‌السلطان، باغ بهارستان، باغشاه، باغ اميريه، باغ صاحبقرانيه، باغ كامرانيه، ... مشخص خواهد شد كه چگونه باغ‌ها تودرتوي ميوه تهران به قالب باغهاي رسمي و داراي اعتباري درآمدند و الگوي آنها به مرور صورت باغ‌سازي اروپايي را پذيرفت. بدين ترتيب دقت‌نظر در خصوص پيشينه شكل گيري و سرانجام اين باغ‌ها روشن خواهد ساخت كه به چه نحو باغهاي تهران در ابعاد محتوايي و ظاهري به تبعيت از تحول بينشي و ارزشي صاحبان آن با تغييرات كالبدي و ساختاري شهر هم داستان شدند.
با روشن شدن خصوصيات نخستين باغهاي تهران و نسبت آنها با كانون‌هاي زيستي شهر اين پژوهش به مطالعه باغهاي تهران و سير تحول آنها طي دوره‌هاي مختلف توسعه و تحول كالبدي شهر خواهد پرداخت. طي اين بررسي مشخص خواهد شد كه باغهاي تهران هر دوره از توسعه شهر چه ميزان از سطح شهر را به خود اختصاص مي‌داده‌اند،آيا سطح پوشش باغ‌ها در طول تاريخ تهران از نسبتي خاص با سطح شهر تبعيت مي‌كرده است، آيا تاريخ باغ‌سازي در شهر تاريخي پيوسته بوده يا در مقاطعي رشد باغ‌ها متوقف شده است. در اين صورت چه عواملي در تداوم توسعه باغ‌ها يا عدم آن مؤثر بوده اند. آيا مي‌توان ميان روند رشد شهر تهران و توسعه باغهاي آن در مقاطع مختلف تاريخي رابطه‌اي را جستجو كرد...
اين بخش به شناخت الگو يا الگوهاي باغهاي سنتي تهران و سير تحول آنها خواهد پرداخت. آيا الگوي سنتي باغ در تهران از فرمي هندسي و قاعده‌مند نظير باغهاي سنتي ايران تبعيت مي‌كند. آيا باغ‌ها با گذشت زمان و توسعه و تحول كالبدي شهر الگوهاي اوليه خود را حفظ كردند. در غير اين صورت چه الگوهايي را پذيرفتند ، آيا باغهاي تهران داراي بافت گياهي مشخصي بوده‌اند، آيا ميان موقعيت استقرار باغ‌ها و الگوهاي انها راطه معناداري وجود دارد، آيا باغهاي تهران صرفاً فضايي خصوص ي بوده‌اند يا مي‌توان نمونه‌هايي را جستجو كرد كه داراي نقش عملكري خاص در شهر بوده‌اند، از چه زماني فضاهاي سبز عمومي در شهر به وجود آمدند. باغ‌هايي كه جزيي از عرصه عمومي شهر شدند داراي چه الگوهايي بودند، آيا هيچ يك از باغهاي تهران نقشي در تحقق رويدادي تاريخي در شهر داشته اند، شكل گيري و حضر فضاي سبز در كدام مقطع تاريخي داراي ضابطه و مقررات گرديد، آيا ميان الگوي حياط و باغچه منازل و باغ‌ها در هر دوره مي‌توان رابطه‌اي جست، ...
به موجب اين پژوهش مي‌توان با استفاده از گراف‌هاي توصيفي ترسيمي كه از نقشه‌هاي ترسيمي از تهران در دوره‌هاي مختلف تاريخي اقتباس شده‌اند به روشني بيان نمود كه چگونه شرايط خاص جغرافيايي شهر تهران زمينه‌اي مستعد براي حضور باغ‌هايي فراهم آوردند كه نه تنها الگوي استقرار و انتظام آنها در طول تاريخ رشد و توسعه شهر تصويري زنده از بينش ساكنان تهران در خصوص نحوه زيستن سكونت و شكل دادن كالبد شهر بوده و هست اينكه خود نيز همواره در چالشي پوينده در ساخت و ساز فيزيكي شهر و سير تكوين و توسعه آن حضوري مستمر داشته‌اند.
نويسنده متن :كامران صفامنش